33 yaşındaki Hasan Memnun bir elinde çantası, başkasında sertifikası iki yıl boyunca kendisiyle tıpkı eğitimi alan arkadaşlarıyla bir arada fotoğraflarını çeken aile fertlerine gülümsüyor. Almanya’da doğup büyüyen Keyifli, Ankara’da ilahiyat eğitimini tamamlamasının akabinde 2020 yılından beri Bavyera eyaletindeki Asbach-Bäumenheim’da din vazifelisi olarak çalışıyor. İki yıl evvel katıldığı Diyanet İşleri Türk İslam Birliği’nin (DİTİB) “hastanelerde İslami manevi rehber” programını da tamamlayan Hasan Keyifli, imamlığın yanı sıra kendi bölgesindeki hastanelerde manevi rehber olarak çalışacak. Memnun ve öbür 10 mezun, Hristiyan meslektaşları üzere, misyonlu oldukları bölgelerde hastanelerde manevi takviyeye muhtaçlık duyan şahıslar ile ailelerine yardım edecek.

Hastanelerde manevi takviye, Almanya’daki en büyük Müslüman çatı kuruluşu olan Diyanet İşleri Türk İslam Birliği’nin (DİTİB) hizmetlerinden yalnızca biri. 5 Temmuz 1984’te 134 dernekle kurulan DİTİB bugün 858 mescidi, bin 200 din vazifelisi, 16 bölgede örgütlü 960 derneği ve 60 binden fazla fahri çalışanı ile Almanya’daki en kıymetli Türkiye kökenli kuruluş. Bundan tam 40 yıl evvel Alman dernekler hukukuka nazaran kurulan DİTİB’in oluşumunda misyon yapan emekli Ford emekçisi Nihat Özkan, “Türkiye’nin köylerinden buraya düşmüştük. Kimilerimiz yerin bin kat altında, fabrikalarda, dev makinelerin ortasına kartonlar koyarak merdiven ortalarında namaz kıldık” diye hatırlıyor birinci yıllarını.

Günümüzde ise DİTİB Almanya genelinde yalnızca ibadethaneleriyle değil hayır işlerinden cenaze fonuna, eğitimden hac ve umre hizmetlerine Türkiye kökenlilere pek çok hizmet sunuyor. DİTİB’in en çok ilgi gören hizmeti ise halk içinde “cenaze fonu” olarak tanınan Türkiye’ye cenaze nakli hizmeti. Genel Sekreter Kalyon, “Özellikle birinci ve ikinci jenerasyon için cenaze nakil hizmetleri büyük değere sahip. Cenaze Dayanışma Fonumuz’da fert bazında Almanya genelinde neredeyse bir milyon kayıtlı üyemiz bulunmakta” diye aktarıyor. Türkiye kökenlilerin sayısının üç milyon civarında olduğundan yola çıkılırsa onların yaklaşık üçte birinin buraya üye olduğu anlaşılıyor.

5 Temmuz 1984 yılında kurulan DİTİB 858 mescidi, bin 200 din vazifelisi ve 60 bin fahri çalışanıyla Almanya’daki en büyük Müslüman çatı kuruluşu. Dini hizmetler ve eğitim DİTİB’in 40 yıldır odaklandığı en kıymetli alanlar, gelecekte ise toplumsal ve manevi hizmetlere gereksinimin artacağı düşünülüyor. Fotoğraf: Elmas Topcu/DW

Genel Sekreter Kalyon’a nazaran yakın gelecekte ise şimdikinden daha büyük ehemmiyete kavuşacak alan iki alan var: İslami manevi rehberlik ve toplumsal hizmetler. Kalyon, “Burada yetişen jenerasyonlar için bu iki alanın değeri daha da artacak. Önümüzdeki yıllarda en değerli gereksinimin buralarda olacağı kanaatimdeyim. Hasebiyle bizim de buralardaki çalışmalarımızı arttırmamız ve gereksinime daha güzel karşılık vermemiz gerekiyor” diyor.

DİTİB’e yönelik tenkitler nelerdi?

Federal sisteme sahip Almanya’da eğitimden sıhhat ve güvenliğe pek çok alan eyalet idarelerinin sorumluluğunda. Bu nedenle pek çok dini dernek üzere DİTİB de faaliyetleri için 16 eyalet hükümetiyle işbirliği yapmak zorunda. Lakin DİTİB’in Ankara ve Diyanet İşleri Başkanlığı ile yakınlığı, dini otorite olarak Diyanet’i rehber alması ve din vazifelilerinin Ankara’dan gönderilen Türk devlet memurları olması, yıllardır Almanya’da hükümetlerin ve kamuoyunun yansısına neden oluyor. DİTİB’in Türk hükümetinin uzantısı üzere davrandığı tenkitleri de son yıllarda sık sık gündeme geliyor.

Özellikle darbe teşebbüsünün yaşandığı 2016’dan beri kimi DİTİB imamlarının, cemaatlerindeki Gülen hareketi mensuplarının isimlerini ve bilgilerini not edip Ankara’ya yollaması, kimi mescitlerinde Afrin’e yönelik askeri harekat için toplu dualar edilmesi ve çocuklara asker giysisi giyidirilip oyuncak silahlarla Çanakkale Savaşı müsamereleri yaptırılması ve gibisi olaylar DİTİB’i sert eleştirin amacı haline getirmişti. Kimi eyaletlerde bu yüzden DİTİB’in İslam din dersi hazırlık yahut istişare komitelerindeki üyelikleri donduruldu. Cezaevlerinde manevi rehberlik yapan imamlara sıkı güvenlik kontrolleri getirildi.

DİTİB ise artık yıllardır karşı karşıya kaldığı bu tenkitlerden kurtulmak, Ankara’dan bağımsız, Almanya’daki Türkiye kökenliler ve Müslümanlar için var olduğunu göstermek ve dini cemaat statüsü kazanmak emeliyle birtakım değişikliklere gitti. Bunlardan en değerlisi Almanya’da imam yetiştirme programı.

DİTİB Genel Sekreteri Eyüp KalyonFotoğraf: Christoph Strack/DW

Almanya’da imam yetiştirme programı

DİTİB yaklaşık beş yıl evvel Almanya’da din vazifelisi yetiştirme programını başlatmıştı. Bu kapsamda 58 din vazifelisi yetiştiren cemaat, önümüzdeki sonbahardan itibaren de 75’i Türkiye’den 25’i Almanya’dan ilahiyat mezunu olacak formda yılda ek 100 imam daha yetiştirecek. Bu şahıslar direkt DİTİB çalışanı olacak, Ankara’dan memur imamlar gönderilmeyecek. Kendi mescitlerinde gereksinim duyduğu binden fazla imamı burada yetiştirmesi vakit alacak olsa da bu proje Almanya’da olumlu karşılandı.

DİTİB’in merkezinin bulunduğu Köln’ün bağlı olduğu Kuzey Ren-Vestfalya eyaletinin Başbakanlık Ofisi de DW Türkçe’ye açıklamasında imamların Almanya’da yetişecek olmasından memnuniyet duyduğunu tabir etti. DİTİB’in eyaletin İslam din dersi konusunda işbirliği yaptığı altı Müslüman kuruluştan biri olduğuna işaret eden Başbakanlık, DİTİB’in devletlerden bağımsız olması ve anayasanın öngördüğü temel hakları gözetme koşulunu yerine getirmesi gerektiğine de dikkat çekti. Açıklamada, “Bu nedenle Kuzey Ren-Vestfalya hükümeti, DİTİB ve üye cemaatlerinin, bilhassa Türk hükümeti ve Diyanet ile bağını yakından izlemekte” tabirine yer verildi. “Gerekli bulunması halinde Aralık 2023’teki üzere sorumlularla görüşüleceği ve önlemlere başvurulacağı” da belirtildi.

DİTİB Hamas’a karşı nasıl hal aldı?

Hamas’ın İsraillileri maksat alan 7 Ekim saldırısı sonrası Almanya’daki öteki Müslüman kuruluşlarla birlikte DİTİB’in Hamas’a nasıl bir hal alacağı tartışma konusu olmuştu. DİTİB ile birlikte başka büyük Müslüman çatı kuruluşlarının yer aldığı Müslümanlar Uyum Kurulu, 8 Ekim’de yaptığı açıklamada hücumları başlatanın Hamas olduğunu vurgulayarak “Filistin ile İsrail halklarının onurlu bir halde varlığının garanti altına alınıp kalıcı barışın sağlanması” tarafında tahlil talep etti.

Ancak Müslüman çatı örgütleri, Hamas ile ortasına ara koymadığı ve İsrail’in varlığını savunmadığı gerekçesiyle tenkitlerin amacı olmaya devam etti.

Bunun üzerine Müslümanlar Uyum Kurulu, 19 Ekim’de daha kapsamlı bir açıklama yaparak sivil ölümlerinin durdurulması ve iki devletli tahlil talebini tekrarladı. “Bazı siyasetçilerin kamuoyunda ‘sanki Müslüman çatı örgütleri Hamas’ın ataklarını kınamamış ve ataklarla ortasına ara koymamış’ izlenimi yarattığı” belirtilen açıklamada buna son verilmesi istendi. Açıklamada, “Konsey, İsrail’deki sivillere yönelik Hamas terörünü kınıyor ve şiddete son verilmesi ve rehinelerin derhal bırakılması davetinde bulunuyor” denildi. Almanya’daki sinagoglara yönelik akınlar da kınanarak “Yahudi komşularımızla dayanışma içindeyiz. Antisemitizme toplumun ortasında yer yok” tabirleri yer aldı.

DİTİB’in Köln’deki Merkez Camii mimarisi ile de kentin en kıymetli turistik cazibelerinden de biri. Merkez ayrıyeten her yıl kapılarını 3 Ekim’de herkese açıyor ve ağır ziyaretçi akınına uğruyor. Fotoğraf: Eman Helal/dpa/picture alliance

DİTİB bu bahiste kendi de bir açıklama yaptı. Filistinli sivillere yönelik akınların derhal durdurulmasını talep etti ve tıpkı vakitte “Filistin üzere İsrail’in de varlığının sorgulanamayacağı” sözüne yer verdi. Böylelikle DİTİB’in Ankara’dan farklı olarak Hamas’ı sahiplenmediği ve İsrail’i “terör devleti” olarak nitelendirmediği dikkat çekti. Lakin kimi eyalet idareleri, DİTİB’in Almanca yayımladığı bu açıklamaların Türkçe’ye çevrilmediğini ve internet sayfasına koymadığını belirterek tenkitlerini sürdürdü. Bunun üzerine Aralık 2023’te büyük dini cemaatler Kuzey Ren-Vestfalya Başbakanlık Ofisi’ne yine çağrılarak açıklamalar ve tavırların cemaat ve derneklere aktarılması istendi.

DİTİB’ten toplumsal sorumluluk beklentisi

DİTİB’in 40’ıncı yılında bu tartışmalarla birlikte Almanya’da bu kuruluştan beklentiler artıyor.

DİTİB’in manevi rehber eğitimi programının Bilimsel Danışma Kurulu Üyesi ve Pfalz Protestan Akademisi Yönetici Yardımcısı Teolog Georg Wenz’e nazaran DİTİB geçen 40 yılda pek çok hizmet sunmayı başardı. Fakat Wenz’e nazaran DİTİB’in önündeki en değerli ödev artık, öbür dini cemaatler üzere günümüzün çok kültürlü toplumundaki gereksinimlere yanıt verebilmesi.

“Dini cemaatlerin zorluklarla tek başına gayret etme devri geride kaldı” diyen Wenz, bütün cemaatlerin artık dini hizmetler dışına omuz omuza daha fazla toplumsal sorumluluk üstlenmesi gerektiğini düşünüyor. Çok sağ tehlikesi sebebiyle bunun kolay olmadığına da işaret eden Wenz, “Aşırı sağcılık, milliyetçilik, ırkçılık üzere toplumsal sıkıntılar maalesef mescitlerin kapısında son bulmuyor” dedi.

DİTİB’in Almanya’dan beklentisi ise ülkede dini cemaat statüsü kazanması. Genel Sekreter Kalyon’un aktardığına nazaran eyalet hükümetlerinin DİTİB hakkında hazırlattığı uzman raporlarında da tavsiyeler bu istikamette. Lakin şimdiye kadar yalnızca Hamburg, Bremen ve Hessen eyaletlerinde bu mutabakatlar imzalandı.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl erişebilirim?