Dijital dünya artık çocukların hayatının vazgeçilmez bir kesimi. Çocuklar vakitlerinin kıymetli bir kısmını tanınan toplumsal medya platformlarında geçiriyor. Bilhassa TikTok ve YouTube, içerikleri açısından çocukların çok fazla ilgisini çekiyor.

Her iki platform da son yıllarda yayın siyaseti ve çocukların gelişimine olumsuz tesiri nedeniyle eleştiriliyor. Anne babalar bu bahiste dertlerini sıklıkla lisana getiriyor. Pekala çocuk hakları açısından bu bahse nasıl yaklaşılmalı?

İstanbul Bilgi Üniversitesi Öğretim Üyesi ve Dijital Medya ve Çocuk Platformu Kurucusu Dr. Esra Ercan Bilgiç, probleme istikrarlı yaklaşılması gerektiği görüşünde. DW Türkçe’ye konuşan Bilgiç, toplumsal medyanın çocuklar için birtakım riskleri beraberinde getirdiğini lakin bunun yanında çok olumlu tesirleri de olabildiğini söylüyor.

Bilgiç, “Biz daha çok zihinsel ve fizikî olumsuz tesirleri üzerine konuşuyoruz. Lakin çocukların üzerinde bilhassa toplumsallaşma manasında düşündüğümüzde çok olumlu tesirleri de olduğunu görüyoruz. Çocukların âlâ olma halini toplumsal medyanın beslediğini de görüyoruz” diyor.

Bilgiç’e nazaran bu nedenle çocukları toplumsal medyadaki risklere karşı müdafaanın yolu yasaklamaktan değil hem ailelerin hem de çocukların bilinçlenmesinden geçiyor. Öbür yandan tek sorumluluğun anne ve babalara yüklenemeyeceğinin altını çizen Bilgiç, teknoloji şirketlerini daha hesap verebilir hale getiren maddelerle çocuğun düzgün halini gözeten siyasetlere muhtaçlık olduğunu vurguluyor.

Uzmanlara nazaran çocuklara toplumsal medyayı yasaklamak tahlil değilFotoğraf: Emmanuel Dunand/AFP

Çocuklar neden risk altında?

Sosyal medya platformlarında profil oluşturabilmek için 13 yaş hududu olsa da anne babasının bilgileri üzerinden ya da yanlış bilgilerle hesap oluşturan çok sayıda çocuk var.

Uzman Klinik Psikolog Çağla Yaşın, beynin dürtü denetimi, planlama, öz düzenleme, rasyonel karar verme, his ve davranış düzenlemesi fonksiyonlarından sorumlu ön frontal lobunun çocuklarda şimdi gereğince gelişmediğine dikkat çekiyor. DW Türkçe’ye konuşan Yaşın’a nazaran bu nedenle çocuklar, sanal ortamda geçirilen vakit ve içeriklere bağlı olarak risk altında.

Yaşın, “Bununla birlikte 12 yaşına kadar çocuklarda soyut akıl yürütme hünerleri gelişmediği için izledikleri içeriklerin gerçekliğine dair rasyonel çıkarımda bulunamazlar. İzlediklerinin sahiden yaşanıp yaşanmadığının ayrımını yapamadıkları için toplumsal medyada maruz kaldıkları modellerden duygusal olarak daha fazla geçirgen yapıda etkilenirler. Tüm içerikleri kendiliklerine sünger üzere çekebilirler” diyor.

Her yaş kümesi için başka ayrı kıymetlendirme yapılması gerektiğini belirten Yaşın, hem yasal olarak belirlenen hem de çocuğun duygusal, bilişsel, cinsel gelişimi hasebiyle 13 yaşın altında toplumsal medya kullanımına müsaade verilmemesi gerektiği görüşünde.

Yaşın’a nazaran 13 yaş öncesi çocuğun toplumsal medya ve TikTok üzere platformlarda yer alması ve bu alanlarda sınırsız ve uygunsuz görüntüler bulunması, çocuğu gerçek hayattakine benzeri ihmal ve istismara açık pozisyonda bırakıyor. Yaşın, “Tıpkı günümüz hayatında bir çocuğun yetişkin olmadan kendini dış dünyada inançta tutmasının pek mümkün olmaması üzere toplumsal medya platformunda da bir çocuğun tek başına bulunması onu her türlü siber zorbalık, mahremiyet ihlali, istismarcı bağlara dair tehlike içerisinde bırakır” diye konuşuyor.

“Dezavantajlı çocuklar risklere daha açık”

Prof. Dr. Esra Ercan Bilgiç ise toplumda aslında dezavantajlı durumda olan çocukların online ortamlarda da risklere daha fazla açık olduğunu söylüyor. Bilgiç, “Toplumda daha avantajlı, daha eğitimli, sosyoekonomik bakımdan biraz daha yüksek durumda olan çocuklar bu risklere karşı aslında daha muhafazalı. Bu tabi ki hem ailenin çocuğa verdiği eğitim hem de ebeveynlik yaklaşımının beraberinde geliyor” diyor.

TikTok ve başka toplumsal medya platformlarının ebeveyn ayarlarına ait kullanıma sunduğu pek çok özellik bulunduğunu, lakin anne babaların birçoklarının bu özelliklerden habersiz olduğunu söz eden Bilgiç, ailelerin bu ortamda çocuklarını daha inançta tutmak için öncelikle ebeveyn ayarlarının farkında olmaları gerektiğini vurguluyor.

“Ekran müddetini kısıtlamadan tutun, çocuğun mahremiyetini muhafazaya kadar gidebilen pek çok ayar var. Çocuğun karşısına hangi içerik çıksın, hangi içerik çıkmasın bunları da ayarlamak mümkün” diyen Bilgiç, ekliyor: “Ancak bunlar çocuğa zorla yaptırılması gereken bir şey olarak algılanmamalı. Yani çocukla konuşarak ve çocukla işbirliği yapılarak ve bunun riskleri çocuğa anlatılarak yapılmalı. Hangi riskler olduğu konusunda çocuklarla daima konuşuluyor olması lazım ve çok da fazla hür bırakılmaması lazım.”

Çocukların toplumsal medyada geçirdiği vakit giderek artıyorFotoğraf: Stephan Schulz/dpa/picture alliance

Bilgiç’e nazaran çocukları bu alanda inançta tutmak, yasaklamaktan çok istikrarlı bir biçimde kullanımlarını desteklemek ve dijital okuryazarlık marifetlerini yükseltmeye yönelik uğraşlarla mümkün. Her çocuğun toplumsal medyadan aldığı bildiriyle direkt harekete geçmediğini söyleyen Bilgiç, bu durumda çocuğun hayatında var olan başka alanlardaki sıhhati, aileyle bağlantısı, aile ortamındaki gördüğü kıymet ve ebeveynlik üslubunun hepsinin çok tesirli olduğunu söz ediyor.

Çocuk hangi muhtaçlığı görünür kılmaya çalışıyor?

Günümüzde toplumsal medya fenomenlerinin çocukların yaşlarına uygun olmayan rol modeller olabildiğine dikkat çeken Çağla Yaşın’a nazaran de anne babalara bu noktada değerli misyonlar düşüyor.

Sosyal medyanın çocukların paha görme ve onaylanma gereksinimlerini karşılamaya hizmet eden bir araç haline gelmesi halinde çocukların bunun ziyanını değerlendiremeyeceğini tabir eden Yaşın, bu nedenle çocuğun internet kullanımında kendini var etme biçiminin altındaki manaları ve çocuğun hangi gereksinimini görünür kılmaya çalıştığını bilmek gerektiği görüşünde.

Diğer yandan ekrana bakmanın beyni alfa boyutunda dalgalar üretmeye teşvik ettiğini, bunun da gevşemek ve rahatlama tesirine geçmek manasına geldiğini belirten Yaşın, “Bu nedenle çocuğun hem duygusal muhtaçlıkları hem hudut sistemini rahatlatmak için ekranı kullanması yasaklamalar ile önlenemez” diyor. Yaşın’a nazaran en temel yapılması gereken bebeklikten itibaren ekran kullanımının makul sonlar düzleminde kalması.

Yaşın, “Üç yaşından evvel çocuğun hayatında hiç ekran olmaması, altı yaş evvelinde çocuğun bilgisayar yahut konsol oyunlarıyla tanışmamış olması, dokuz yaş öncesinde internette yanında bir yetişkin olmadan gezinmesinin mümkün olmaması, 12 yaş öncesi ve ülkemizdeki yasal süreci de ele alırsak 13 yaş öncesinde rastgele bir toplumsal medya platformunda bulunmaması sonunu korumak ebeveynler için en temel öncelik alanıdır” diyor.

Hangi çocuklar toplumsal medyaya daha az gereksinim duyuyor?

Çağla Yaşın, ebeveynlerin de kendi ekran kullanımlarına belli sonlar koymasının deneyimsel öğrenen çocuklar için esirgeyici faktör olacağını vurgulayarak tüm bunların çocuğun bütünsel sağlıklılığı için kıymetini anlatan, çocuğu şefkatle kapsayan aile toplantıları ile yapılmasının ehemmiyetine dikkat çekiyor.

Yaşın’a nazaran gerçek hayatta ve tabiatta geçirilen vakitler, hareketli oyunlar çocuğun toplumsallaşmasını ve internet üzerinden elde ettiği dopamin üzere haz reseptörünün doğal olarak karşılanmasını sağlıyor.

Çocuklar, varlıklarının kıymetli olduğunu ve sevildiklerini hissetmeye gereksinimleri olduğunda bunu etraflarından, ebeveynlerinden, onların davranışlarından sıkça görerek büyüdüklerinde, toplumsal medyanın onayına ve kabulüne daha az gereksinim duyuyor.

Yaşın, “Dolayısıyla en temelde ebeveynin ‘orada olması’ hami faktör olacaktır” diyor.

“Teknoloji şirketleri de yükü paylaşmalı”

Dr. Esra Ercan Bilgiç’e nazaran de en düzgün müdafaa tekniği konuşmak. “Sosyal medyanın olumsuz tesirlerinden çocukları korumak için hem anne ve babaların dijital okuryazarlığının hem de çocukların dijital marifetlerinin artırılması önemli” diyen Bilgiç’e nazaran bunun manalı olabilmesi için ise teknoloji şirketlerini daha hesap verebilir hale getirmek ve risk değerlendirmelerini yapmalarını sağlamak gerekiyor.

Bilgiç, “Çünkü hiç denetlenmeyen teknolojinin, çok özgür bir biçimde hareket edebildiği bir dünyada yalnızca anne babalar bu sıkıntıları tek başlarına çözemez. Bu, anne babalara da aslında büyük haksızlık olur” diyor.

Çocuklarda oyun bağımlılığı fazlalaşıyorFotoğraf: Addictive Stock/Shotshop/picture alliance

Avrupa Birliği’nde Dijital Hizmetler Yasası, İngiltere’de Çevrimiçi Güvenlik Maddesi’nin kabul edildiğini hatırlatan Bilgiç, çocuk kullanımına uygun tasarım modelleri konusunda teknoloji şirketlerine baskının arttığını ve çocuğun âlâ halini temel alan siyasetler konusunda adımlar atılmaya başlandığını vurguluyor. Örneğin son devirde 13-16 yaş ortası çocukların toplumsal medya hesaplarının kapalı hesap olarak açılması ve çocuk kullanıcılara iletilen amaçlı reklamların sonlandırılması üzere adımlar bulunuyor.

“Toplumsal problemlerin bir yansıması”

Öte yandan Bilgiç’e nazaran, toplumsal medyadaki problemler toplumsal çerçeveden ve kültürel yozlaşmadan bağımsız değil. Türkiye’de ve tüm dünyada siyasi olarak ‘dışlayıcı politikaların’ arttığını, toplumsal kıymetlerinden yerinden oynadığı bir devirden geçildiğini vurgulayan Bilgiç, toplumsal medyanın da bunun bir yansıması olduğunu söylüyor.

Bu noktada toplumsal duygusal marifetler eğitiminin değerli olacağına işaret eden Bilgiç, “Çocukların yalnızca okullarda değil, ailede de toplumsal duygusal marifetler üzerinden düşünmeye sevk edilmesi, daha empatik olmaya sevk edilmesi, riskler konusunda daha şuurlu olmaya sevk edilmesi üzere bahisler kelam konusu. Tahminen bunlar alışılmış çok ulaşılması sıkıntı şeyler olarak görülebilir. Toplumun bütününe yayılması güç şeyler olarak görülebilir ancak en küçük bir adım bile çok fark yaratacaktır diye düşünüyorum” diye ekliyor.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl erişebilirim?