Kahramanmaraş merkezli sarsıntıların yıl dönümü için konuşan Afet ve Acil Durum İdaresi (AFAD) Lideri Okay Memiş, felaketin akabinde bölgeye müdahalede gecikme olmadığını sav etti. Cumhurbaşkanlığı İrtibat Başkanlığı tarafından başkanlık konferans salonunda düzenlenen “Asrın Afetinin 1. Yılında Afet İrtibatı Sempozyumu”nda konuşan Memiş, “Gecikme olmadı lakin yetişemedik. Yetişmedi, sayı yetişmedi. Yıkım çok fazlaydı” dedi.

Pazarcık ve Elbistan’da saat 04.17 ve 13.24’te meydana gelen 7.7 ve 7.6 büyüklüğündeki iki zelzelede resmi kayıtlara nazaran 50 binden fazla insan hayatını kaybetti. Sarsıntılar Kahramanmaraş, Hatay, Adıyaman, Kilis, Osmaniye, Gaziantep, Diyarbakır, Malatya, Şanlıurfa ve Adana ve Elazığ’da yıkıma yol açtı.

Depremler sonrası ortaya çıkan yıkım; ruhsatsız binalara verilen müsaadeler, denetimsizlik, alt yapı eksikliği üzere pek çok meseleyle birlikte kamu yetkililerinin sorumluluğundaki afet risklerini azaltacak önlemler konusunda önemli eksiklikler olduğunu gösterirken felaketin birinci saatlerinden itibaren yaşananlar afete müdahalede de yetersiz kalındığı suçlamalarına yol açtı.

Peki zelzelelerin ortaya çıkardığı acı tablo yalnızca yıkımın fazla olmasıyla ilişkilendirilebilir mi? Afete müdahalede ne üzere meseleler yaşandı?

AFAD müdahalede neden gecikti?

Depremlerin akabinde yıkımın gerçekleştiği vilayetlere geç ulaşıldığı, arama kurtarma çalışmalarının kâfi olmadığı ve enkaz altında hayatta kalanlar için vaktin giderek daraldığı üzere çok sayıda nedenle tenkit okları, afetlerle ilgili misyon yapan İçişleri Bakanlığına bağlı AFAD’a (Afet ve Acil Durum İdaresi Başkanlığı) çevrilmişti.

Arama kurtarma faaliyetleri için kritik olan saatlerde AFAD’n bölgede olmadığını alanda misyon yapan basın mensupları, sivil toplum kuruluşları (STK’lar) ve enkaz başlarında yakınlarından haber bekleyen çok sayıda vatandaş lisana getirdi. Zelzeleler konutlar ve hastane, havalimanı, yurt üzere kamu binalarının yanı sıra ulaşım yollarına ziyan verirken bölgeye ulaşabilenler ve depremzedeler arama kurtarma faaliyetlerinin geciktiğine işaret etti.

6 Şubat sarsıntılarının akabinde Gaziantep’deki bir arama – kurtarma çalışması Fotoğraf: Halil Fidan/AA/picture alliance

Deprem sonrası kritik olan birinci 24 saatte hangi vilayette ve kaç enkazda kaç işçinin vazife yaptığına dair ise resmi bir açıklama yapılmadı.

DW Türkçe’ye konuşan İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şubesi’nden Sinem Kolgu, “Can kayıplarının bu kadar artmasına neden olan faktörlerin en kıymetlileri, geç müdahale, kamu otoritesinin eksikliği, afete hazır olamama, uyumu sağlayacak afet idare planının olmayışının getirdiği plansızlık ve uyum eksikliği, acil müdahale sıhhat merkezlerinin oluşturulamaması, şiddetli kış kaidelerinde barınma gereksiniminin giderilememesi ve irtibat kaynaklarının kesintiye uğraması olarak sıralanabilir” diyor.

Kolgu, baz istasyonlarının sarsıntıda yıkılan binaların üzerinde bulunması, internet kesintisi üzere durumların da sürecin yanlışsız yönetilmesine mani oluşturduğunu belirtiyor.

Kolgu’ya nazaran kamu ve lokal idare çalışanları, madenciler, kolluk kuvvetleri, arama- kurtarma konusunda uzman STK gönüllüleri ve müdahale etmeye çalışan vatandaşların güzel niyetli gayretleri ve insanları yaşatmaya dönük harikulâde uğraşları olsa da bilhassa birinci 72 saatte faal ve koordineli müdahale konusunda kamu otoritesinin eksikliği ölümlerin artmasına yol açtı. Arama kurtarma gruplarının sayıca yetersizliğinin yanı sıra gerekli donanıma sahip yetişmiş eleman ve teknolojik donanım eksikliği, takım olan yerlerde ise iş makinesi, vinç ve jeneratör vb. ekipman yetersizliğine dikkat çeken Kolgu, “Bu üzere kritik faktörler ne yazık ki enkaz altında kalan insanlarımıza çok geç ulaşılmasına neden olu” diye konuşuyor.

Asker alana inseydi can kaybı daha az olur muydu?

Depremin akabinde konuşulan ihmallerin başında bölgeye askerlerin arama kurtarma için görevlendirilmemesi ve kışlalarından çıkışlarına müsaade verilmemesi argümanı oldu. Bu bahiste Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’n talimat vermediği öne sürüldü. İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun Erdoğan’ı yanlış bilgilendirdiği argüman edildi.

Bölgeye madenciler ve askerlerin ulaştırılması için talimatın neden geç verildiği, iş makinelerinin neden bölgeye ulaştırılamadığı soruları kamuoyunun gündemine gelirken bu sorulara yetkililer tarafından bir cevap verilmedi.

AFAD, zelzeleden bir gün sonra 07 Şubat 2023 saat 19.00 itibariyle “Bölgede AFAD, PAK, JANDARMA, DAK, Ulusal Savunma Bakanlığı, UMKE, İtfaiye, Ulusal Eğitim Bakanlığı, STK ve Gönüllüler, Güvenlik, Mahallî Dayanak Grupları’ndan görevlendirilen işçi ile milletlerarası arama-kurtarma gruplarından oluşan toplam arama ve kurtarma işçisi sayısı 60 bin 217’dir. Dışişleri Bakanlığı ile yapılan görüşmeler sonucunda öteki ülkelerden yardım için gelen 3.251 işçi afet bölgesine sevk edilmiştir” açıklamasını yaptı.

Askerin arama kurtarma çalışmalarında geç görevlendirilmesi tenkitlere neden olmuştuFotoğraf: Aytac Unal/Anadolu Agency/picture alliance

Sinem Kolgu, AFAD’ın o tarihte söz ettiği sayının gerçeği yansıtmadığı görüşünde. Kolgu, “Ancak gerçek olduğu varsayılsa bile birinci bakışta epey yüksek görünen vazifeli insan sayısı bile tesir alanı epeyce büyük olan sarsıntı bölgesi için gerçekte kâfi değildir” diyor.

Milli Savunma Bakanı Hulusi Akar ise 20 Şubat’ta yaptığı açıklamada, askerin kışlalardan geç çıkarıldığı tezlerini reddetti. Fakat Akar, toplamda kaç askerin hangi kentte ne vakit arama kurtarma çalışmasına katıldığını açıklamadı.

Koordinasyonda ne üzere eksiklikler felaketi büyüttü?

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan da arama kurtarma çalışmalarında birinci günlerdeki yetersizlikleri kabul etmişti. 27 Şubat’ta Adıyaman’a gerçekleştirdiği ziyarette Erdoğan, “Maalesef birinci birkaç gün Adıyaman’da istek ettiğimiz aktiflikte çalışma yürütemedik. Hava ve yol şartları nedeniyle birinci günden gelemedik” diyerek yakınlarını kaybeden vatandaşlardan “helallik” istemişti.

Depremden sonra AdıyamanFotoğraf: Aytac Unal/AA/picture alliance

Sinem Kolgu, afet uyumundan ve acil müdahaleden sorumlu olan AFAD’ın sarsıntı sonrası birinci iki gün kimi bölgelere hiç gitmediği, kimi bölgelerde ise çok az sayıda grup bulundurabildiğine işaret ediyor. AFAD’ın grup ve ekipman yetersizliği nedeniyle de faal bir arama kurtarma çalışması yapamadığını savunan Kolgu, “Öyle ki defin süreçleri için gerekli ekipmanlar dahi temin edilememiştir. Bölgedeki arama kurtarma çalışmaları evvel bölge halkının, sonrasında ise ulusal ve memleketler arası sivil toplum kuruluşları ve gönüllülerin eforuyla el yordamıyla yürütülmüştür” diye konuşuyor.

Bölgeye hem arama kurtarma takımları hem de gönderilen yardımların vaktinde ulaşamadığını vurgulayan Kolgu, “Odamızın gerçekleştirdiği inceleme çalışmaları sırasındaki müşahedelerimiz ve bölge halkının transferlerinden, zelzelede ömrünü yitirenlerin gerçek sayısının resmi olarak açıklanan sayıdan çok daha fazla olduğu varsayım edilmektedir. Arama kurtarma çalışmalarının geç başlaması ve yeterli yönetilememesi can kaybının artmasına neden olmuştur” sözlerini kullanıyor.

İRAP raporları kağıt üstünde kaldı

Resmi evraklara nazaran AFAD yalnızca afete müdahalede değil afetlerin önlenmesi ve ziyanlarının azaltılması konusunda da yetersiz kaldı.

Binlerce kişinin öldüğü vilayetlerin hepsi için 2019-2021 yılları ortasında AFAD tarafından Vilayet Afet Risk Azaltma Planı (İRAP) raporları hazırlanmıştı. Bu raporlar felaketin gerçekleşeceğini yıllar öncesinden haber veriyordu.

Kahramanmaraş’a ilişkin İRAP raporunda vilayette 7,5 büyüklüğünde bir zelzele olacağı öngörülmüştü. İçişleri Bakanlığı’na bağlı AFAD 2019’da Kahramanmaraş’ pilot vilayet seçmiş, plan 2020’de tamamlanmıştı. Plan çerçevesinde 2019’da vilayette 7,5 büyüklüğünde sarsıntı senaryosu üzerinden periyodun İçişleri Bakanı Süleyman Soylu’nun talimatlarıyla bir tatbikat da yapılmıştı.

Raporda üç yıl evvel yapılan tespitler 6 Şubat’ta büsbütün gerçekleşti. AFAD’n zelzeleden etkilenen başka vilayetler için hazırladığı raporlarda da bu vilayetlerde kontrolsüz kaçak binaların yanı sıra imar affının da tehdit ögesi olarak sayıldığı ortaya çıktı.

DW Türkçe’ye konuşan ODTÜ Yapı ve Sarsıntı Mühendisliği Laboratuvarı Yöneticisi Prof. Dr. Haluk Sucuoğlu afet öncesi önlemler alınmadıkça rapor hazırlamanın bir yararı olmadığını vurguluyor.

Afet sonrası müdahaleyi tartışırken”afeti bu boyuta getirmemek için ne yapmak gerekir” sorusununun sorulması gerektiğini düşünen Sucuoğlu, “Afetle baş edebilmek için öncelikle afeti bu boyuta getirmemek lazım. Afeti bu boyuta getiren de sarsıntının kendisi değil. Oradaki yapı stokunun sarsıntıya son derece dayanıksız olması. Hasebiyle bu boyuttaki bir afetle uğraş etmek çok sıkıntı. Daha öncesinde, afet öncesinde siz gerekli olan önlemleri alsaydınız, yani yapılaşmayı sarsıntı yönetmeliklerine uygun olarak yapsaydınız, bunları yanlışsız dürüst denetleseydiniz, yani ruhsat verdiğiniz, oturma müsaadesi verdiğiniz binaları kağıt üzerinde denetlemeseydiniz bunlar olmazdı. Yani olayı aslında biraz ileri götürmek gerekiyor. Afete, sarsıntıya sığınmak gerçek değil. Bu kaçış” diye konuşuyor.

Türkiye’de yapı kalitesinin bu türlü olmasının aslında önlenemez olmadığını, göz yumulmuş bir durum olduğunu tabir eden Sucuoğlu, imar kanununun zati bu türlü bir yapılaşmanın önünü açtığını, yaşanan felaketin kontrolsüz bir sistemin sonucu olduğunu söylüyor.

Sinem Kolgu da “İRAP raporlarının uygulanması ile ilgili hazırlıklı olunamadığı görülüyor lakin inançsız yapı stokunun da sarsıntının neden olduğu kayıplarda en değerli etkenlerden biri olduğu unutulmamalıdır” diyor.

Kamu yapılarının ziyan görmesinin etkisi

Depremin akabinde ortaya çıkan tablo, çöken kamu binaları, aksayan ulaşım ve yıkılan yeni binalar Türkiye’de uzun yıllardır devam eden kontrol, planlama ve altyapıya ait sorunların çözülmediğini de bir defa daha gözler önüne serdi.

Göl havzasına inşa edilen Hatay Havalimanı sarsıntıdan hasar gördüğü için uçuşlara kapatılırken Hatay Reyhanlı’daki yolun ise ortadan ikiye ayrıldığı gözlendi. Hatay’n yanı sıra Gaziantep, Malatya, Adıyaman ve Kahramanmaraş’ta kimi otoyollar çökme ve hasar nedeniyle trafiğe kapatıldı, sarsıntı bölgesine ulaşımı sağlayan birtakım otoyollarda ise kar ve tipiden ötürü ulaşım gerçekleştirilemedi.

Sinem Kolgu, “Havaalanı ve yolların ziyan görmesi de afete müdahalenin vaktinde gerçekleşmeyip gecikmesinde değerli etkenlerden biri olmuştur” diyor.

Öte yandan kamu yapılarının afet sonrası acil müdahale ve düzgünleştirme süreçlerinde barınma ve uyum merkezi üzere gereksinimlerin karşılandığı yapılar olması gerektiğini vurgulayan Kolgu, “Hatay, Adıyaman, Kahramanmaraş ve Malatya’da hükümet konakları, valilikler, belediye başkanlıkları, okullar, aile sıhhati merkezleri, hastaneler, ibadethaneler ve inanç yapıları, polis konutları, jandarma yapıları ve lojmanlar ağır hasar aldıkları için bu misyonlarını yerine getirememiştir” diye ekliyor.

“Siyasi sorumluluk kabul edilmeli”

Kahramanmaraş merkezli sarsıntılarla Türkiye’de milat olacağı söylenen 1999 Marmara zelzelesinden bu yana tablonun değişmediği de ortaya çıktı.

Fotoğraf: DHA

AFAD Lideri Memiş, dün yaptığı açıklamada “Arama-Kurtarmada 100 Bin Projesini başlattık. Öncelikli olarak kamu kurumlarındaki arkadaşlarımızı, jandarmamızı, polisimizi, Türk Silahlı Kuvvetlerindeki askerlerimize arama-kurtarma eğitimi vererek, dinamik bir arama-kurtarma takımı oluşturarak en az 100 bin kişiyi bir yıl içerisinde eğitmiş olacağız” dedi.

Peki zelzelenin yıldönümünde yapılan açıklamalar kamuoyuna itimat veriyor mu?

Türkiye’de zelzele yönetmelikleri açısından bir eksiklik olmadığı, mevcut yönetmeliklerin uygulanmak istenmediği, bunun da siyasi nedenleri olduğu görüşünü paylaşan Haluk Sucuoğlu, birden fazla kurumsal olmayan ve başı bozuk bir tertipte çalışan müteahhitlerin siyaseti rahatsız etmediğini, tam bilakis müteahhitlerle iş birliği yapmanın çok daha kolay görüldüğünü tabir ediyor.

“Deprem büyüktü. Biz bir şey yapamazdık” bakış açısını hakikat bulmayan Sucuoğlu, bunun sorumluluktan kaçma manasına geldiğini vurguluyor.

“O vakit İstanbul’da da bir şey yapmayacaksın. Sarsıntı orada da olacak” diyen Sucuoğlu, ekliyor: “Sorumluluk siyasaldır. Bunu kabul etmek lazım.”

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl ulaşabilirim?