Erzincan’ın İliç ilçesinde bulunan Anagold Çöpler Altın Madeni’nde yığın liç alanının kayması sonucu yaşanan facia, Türkiye’de sürdürülen metal madenciliği biçiminin çevresel tesirlerinin yanı sıra ekonomik katkısının ne olduğu konusunu da tartışmaya açtı.

Türkiye’de altın ve metal madenciliğe yönelik yansılar madenciliğin ekonomik büyümeye ve istihdama katkısı üzerinden savuşturulmaya çalışılıyor.

“Kamu faydasına faaliyet”

2024-2026 Orta Vadeli Program’a nazaran “sorumlu madencilik prensipleri çerçevesinde belirlenen” stratejik ve kritik minerallerin arama, üretim ve zenginleştirme çalışmaları artırılacak. Maden arama faaliyetleri mevzuatta “kamu faydasına faaliyet olarak tanımlanacak ve madenlerin işletilmesinin cinslerine, niteliklerine ve sürdürülebilirlik unsurlarına nazaran ayrıntılı olarak ele alındığı yatırım teminatını artıracak yeni bir temel düzenleme” hazırlanacak.

Hükümet yetkilileri kamu faydası kavramı üzerinden maden şirketlerinin faaliyetlerini kolaylaştıran adımlar atarken şirketlerin Türkiye’de istihdam sağladığı, bulundukları bölgeyi kalkındırdıkları iletisi veriliyor.

Anagold Madencilik de Haziran 2022’de gerçekleşen siyanür sızıntısı sonrası yaptığı açıklamada Türkiye iktisadına sağladığı katkıya vurgu yapmıştı.

Peki çoğunlukla çevresel tahribatla gündeme gelen metal madenciliği, Türkiye iktisadına ne kazandırıyor?

23 yılda 453 ton altın üretildi

Altın üretiminin 2001 yılında Bergama-Ovacık’ta başladığı Türkiye’de 2023 yılı itibariyle 20 maden alanında altın üretiliyor. En az 10 altın yatağı da işletmeye hazırlanıyor. Altın Madencileri Derneğinin bilgilerine nazaran 2000-2022 yılları ortasında ülke genelinde 453 ton altın üretimi yapılırken 2022 için üretim 31 ton oldu.

Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğü’nün (MAPEG) datalarına nazaran ise 2022’de 31 ton altın üretiminin yanı sıra yaklaşık 638 bin ton alüminyum, 5,2 milyon ton bakır, 8,3 milyon ton krom, 480 bin ton çinko, 19,5 milyon ton demir, 143 ton gümüş üretimi yapıldı. Toplam metalik maden üretimi 37,6 milyon ton oldu.

Geçen yıl prestijiyle altının da içinde olduğu IV. küme metalik madenlere ait 7 bin 123 faal arama ve işletme ruhsatı bulunuyor. Tarım ve Orman Bakanlığı’na bağlı Orman Genel Müdürlüğünün (OGM) yayınladığı resmi bilgilere nazaran 2012 ile 2022 ortasında ormanlardan madencilik faaliyeti için verilen müsaade ölçüsü 406 bin 201 hektarı buluyor.

Ancak verilen izinlere karşın madenciliğin gayri safi yurtiçi hasılaya (GSYH) katkısı yüzde 1’lerde kalmayı sürdürüyor.

Üretimdeki artış GSYH’ye yansımadı

Türkiye İstatistik Kurumunun (TÜİK) bilgilerine nazaran madencilik ve taş ocakçılığı bölümünün GSYH’deki hissesi 2004’te yüzde 1 iken 2009’da 1,1, 2014’te 1, 2020’de 1,2, 2022’de 1,4 düzeyinde bulunuyor.

Öte yandan 2004’te Türkiye’nin yıllık altın üretimi 5 ton iken bu sayı 2009’da 14,5 ton, 2014’te 31 tona yükselmiş, 2020’de 42 ton ile tepe yapmıştı. Üretimdeki bu artış da GSYH’ye yansımadı.

DW Türkçe’ye konuşan Maden İşletmeleri Genel Müdürlüğü (MİGEM) eski Daire Lideri, yüksek maden mühendisi Necati Yıldız’a nazaran Türkiye’de madencilik üretimi katma pahalı yapılmıyor. Üretilen madenler hammadde yahut konsantre olarak yurtdışına ihraç edilirken daha yüksek meblağda madencilik eseri ithal ediliyor.

Yıldız, “Türkiye 2022 yılında 495 milyon dolar bakır konsantresi ihraç etmiş, tıpkı yıl 5,2 milyar dolar bakır ve bakırdan eşya ithalatı gerçekleştirmiştir. Bu sayıları madencilikle ilişkilendirip ne manaya geldiğini anlamak hiç de güç değil” diyor.

Yıldız: Metal konsantresi katma kıymet yaratmaz

Geçen yıl toplam 20 milyon dolar antimuan, 445 milyon dolar bakır, 320 milyon dolar çinko, 365 milyon dolarlık krom, 165 milyon dolarlık kurşun olmak üzere toplam 1,8 milyar dolar fiyatında metal konsantresi ihraç edildiği bilgisini veren Yıldız, “Türkiye’de son 24 yılda yaklaşık 500 ton altın üretildi. Bunun karşılığı 1950 TL/gram pahası üzerinden 32,5 milyar dolar. Lakin madenciliğin ülkenin GSYH içindeki hissesi yüzde 1,1-1,4 ortasında değişiyor. Zira madencilik eserlerinden gerekli katma kıymet üretilmiyor” diye devam ediyor.

Necati Yıldız, cevheri konsantre olarak ihraç etmenin, ortada bir eser olmadığından katma bedel yaratmadığına, katma bedelin fakat cevher konsantresi ülkede işlenip eser olarak ihraç edildiğinde yaratıldığına dikkat çekiyor.

İthalat, ihracatı 20 milyar dolar geçti

Enerji ve Natürel Kaynaklar Bakanlığının Türkiye Odalar ve Borsalar Birliği (TOBB) ile hazırladığı 2020 yılına ilişkin Türkiye Madencilik Kesimi Gelişim Raporu’na nazaran en büyük cari açık öncelikle altın daha sonrasında da bakırda oluştu. Altın, alüminyum, bakır, bor, çinko, demir-çelik, doğal taş, gümüş, kömür, krom, kurşun, lityum üzere kıymetli madenlerde ara/uç eser dahil toplam madencilik eserleri ithalat fiyatı, 2015’te 28,6 milyar dolar iken 2020 yılında 50,2 milyar dolara çıkarak son beş yılın en yüksek sayısına ulaştı. Buna rağmen ihracat bilgileri son beş yılda 30 milyar dolar bandında kaldı.

Necati Yıldız, Türkiye’de “madeni üretip hammadde ya da konsantre olarak ihraç etmek şeklinde” sürdürülen madencilik modelinin cari açığı kapatmaya yönelik kıymetli bir tesiri olmadığı üzere, yapılan madenciliğin ülke içinde kaynak kaybına, etraf kirliliğine, doğal yıkım üzere pek çok aksiliğe neden olduğunu, bu madencilikten madenlerin sahipleri ile yabancı sermayeli şirketlerin kazandığını vurguluyor.

Hangi teşvikler var?

Öte yandan Yıldız, Türkiye’nin yaklaşık 85 ülke ile İkili Vergilendirmeyi Tedbire Muahedesi imzaladığına dikkat çekerek ikili vergilendirmeyi tedbire mutabakatı imzalanmış ülkelerde şurası olan çok uluslu şirketlerin Türkiye’de madencilik faaliyetlerinde yerli şirketlerden daha az vergi ödediğine işaret ediyor.

Yıldız’ın verdiği bilgiye nazaran Türkiye’de yabancı sermayeli ya da yerli metal madenciliği şirketleri, Maden Kanunu’nda öngörülen teşvikler ve Türkiye’de genel olarak uygulanan SGK, elektrik, istihdam, yatırım üzere başka tüm teşviklerden yararlanıyor. Ayrıyeten KDV iadesi ve Ar-Ge teşviki alıyor.

Yıldız, şirketlerin ürettikleri altın ve metal konsantresi karşılığı olarak ödedikleri devlet hakkının ise düşük olduğu görüşünde: “Ürettiklerini kanunların öngördüğü formda dolar ya da altın olarak alıp götürüyorlar.

Her vakit kazanamadıklarını söz etmelerine rağmen daha çok kazanmak için çoklukla kiralık ekipman kullanıp taşeronlarla çalışıyor ya da taşeron üzerinden ekipman kiralıyorlar.”

Türkiye’de devlet hakları, çoklukla şirketler tarafından bildirilen satış bedeline nazaran fiyatlandırılıyor.

Yasal değişiklikler nasıl etkiledi?

2004’te Maden Kanunu’nda yapılan değişiklikle madencilik faaliyetleri Bakanlar Şurası tarafından belirlenen teşviklerden yararlanmaya başladı. Kanuna eklenen unsur ile ürettiği madeni yurt içinde ve kendi tesisinde işleyip ek katma bedel sağlayanlardan, bu tesislerde üretimde bedellendirilen maden ölçüsü için devlet hakkının yüzde 50’sinin alınmaması kararlaştırıldı. Metal madenciliği için devlet hakkı yüzde 2 olarak belirlendi.

Yasa değişikliğinden evvel maden alanından çıkarılacak cevherlerden işletme yıllık brüt kârının yüzde 5’inin devlet hakkı olarak Hazine’ye, yüzde 5’inin de Etibank’a ödenmesi gerekiyordu.

Yasada 2010 yılında yapılan değişiklikle ise devlet hakkının; ocaktan çıkarılan madenin ocak başındaki fiyatından alınması kararı getirildi. Metal madenciliğinde devlet hakkı yüzde 4’e çıkarıldı. Lakin bu madenlerin yurt içinde ve kendi entegre tesisinde kullanılarak metal hale getirilmesi halinde ödenmesi gereken devlet hakkının yüzde 50’si alınmaması kararlaştırıldı. Devlet hakkı daha sonra ise altın, gümüş, platin, bakır, kurşun, çinko, krom, alüminyum ve uranyum oksit madenleri için memleketler arası piyasalardaki fiyatlara endeksli hale getirildi.

Öncelikli yatırım kapsamına alındı

Maden şirketleri Türkiye’deki bölgesel teşviklerden de faydalanıyor. Türkiye’nin bölgesel yatırım teşvik sistemi, bölgelerin gelişmişlik düzeylerine nazaran 1 ile 6 ortasında gruplandırıldığı ve en az gelişmiş bölgelerin 6’ncı düzey olarak değerlendirildiği bir modele dayanıyor. Bu sistem kapsamında, en avantajlı teşvikler daha az gelişmiş bölgelere sunuluyor.

2012’de yayımlanan kararname kapsamında ”maden çıkarma yatırımları ve/veya maden sürece yatırımları” öncelikli yatırım mevzuları ortasına alındı. Buna nazaran madencilik yatırımları 1’inci, 2’nci, 3’üncü ve 4’üncü bölgelerde gerçekleştirilmiş olsalar dahi 5’inci bölgede uygulanan takviyeler sağlanıyor. Bu yatırımlar, 5’inci ve 6’ncı bölgede gerçekleştirilmeleri halinde ise kendi bölgelerinde uygulanan takviyeler sağlanıyor.

Teşvikler devlet hakkından düşüyor

Maden ve Petrol İşleri Genel Müdürlüğünün (MAPEG) yayınladığı resmi sayılara nazaran 2022 yılında maden şirketleri tarafından 7,6 milyar lira olarak tahakkuk edilen devlet hakkı geliri şirketlere verilen teşvikler sonrası yüzde 17 düşüşle 6,3 milyar olarak ödendi. 2021’de de şirketler 3,6 milyar lira tahakkuk ederken teşvik indirimiyle şirketlerin ödedikleri sayı yüzde 15 azalışla 3,1 milyara düştü. Birebir formda tahakkuk edilen ile ödenen sayı ortasında 2020’de yüzde 13, 2019’da yüzde 21, 2018’de yüzde 24 fark bulunuyor.

Çöpler Kompleks Madeni’nin Çevresel Tesir Kıymetlendirme (ÇED) raporuna nazaran de şirket 10 yıllık faaliyeti sonucu 4,8 milyar dolar işletme geliri elde ederken devlete yüzde 12 hisse ödüyor. Şirket maden ömrü boyunca ödeyeceği devlet hakkını yaklaşık 198 milyon dolar civarında hesaplarken devlet hakkında yüzde 40 teşvik indirimi uygulandığını da belirtiyor.

Türkiye’de madencilik yapanların verdikleri vergilerden, yarattıkları istihdamdan bahsettiklerini fakat hiçbirinin üretim aracı olarak kullandıkları madenlerden edindikleri maddi kazanımlardan bahsetmediğini vurgulayan Yıldız, “Esasen yapılanlar büsbütün yasal çerçeve içinde kalıyor. Burada öncelikle sorgulanması gereken ülkemizdeki sistem. Sistemi sorgulamak için de öncelikle madenciliğin sorgulanması gerekiyor” diyor.

DW Türkçe’ye VPN ile nasıl erişebilirim?