Türkiye Cumhuriyeti vatandaşlarına uygulanan Schengen vizesi alma zorunluluğunun kaldırılması için Türkiye ile Avrupa Birliği (AB) ortasında 2013 yılında başlamış olan müzakereler teknik ve siyasi nedenlerden dolayı tıkanma noktasına gelmiş durumda. 16 Aralık 2013’te Türkiye-AB Geri Kabul Mutabakatı ile eş vakitli başlatılan vize serbestisi diyaloğundaki tıkanmanın kaynağında Türkiye ve AB’deki iç siyasi meseleler ya da istikrarlar yatıyor.

Vize serbestisi hedefiyle Türkiye için hazırlanan Yol Haritası’nda 72 kriter bulunuyor. Bu kriterler Evrak Güvenliği, Göç İdaresi, Kamu Nizamı ve Güvenliği, Temel Haklar ve Sistemsiz Göçmenlerin Geri Kabulü olmak üzere beş tematik kümede toplanıyor. Türkiye’nin bu 72 kriterden 66’sını karşıladığı Avrupa Kurulu tarafından onaylanmış durumda.

Ancak geriye kalan altı kriter, en üst seviyede siyasi irade ve karar gerektiriyor. Bu kriterler “Terörle Uğraş Kanunu’nun gözden geçirilmesi, Avrupa Konseyi-GRECO (Yolsuzluğa Karşı Devletler Grubu) tavsiyelerinin yürürlüğe konması, Ferdî Dataların Korunması Yasası ve Kurumunun AB standartlarına uyarlanması, tüm AB üyesi devletlerle isimli işbirliği sağlanması ve EUROPOL ile operasyonel işbirliği mutabakatı imzalanması” olarak sıralanıyor.

AİHM ve GRECO kararları

Terörle Mücadele Kanunu’nun gözden geçirilmesi ve GRECO tavsiyeleri, Türkiye’nin üyesi olduğu Avrupa Kurulu ile diyalog ve işbirliğinin de birer kesimi olmaları bakımından kıymet taşıyor. AB ile vize diyaloğu olmasa da Ankara bu alanlarda adım atmakla yükümlü.

Terörle Mücadele Kanunu konusunda AB düzleminde rastgele bir kriter kelam konusu değil. AB, bu alanda Avrupa İnsan Hakları Kontratı (AİHS) ve Avrupa İnsan Hakları Mahkemesi (AİHM) içtihadı çerçevesinde yeni bir yasal düzenlemeye gidilmesini istiyor. AB, Türkiye’nin üyesi olduğu Avrupa Kurulu üzere, AİHM kararlarını temel alarak Türkiye’de yürürlükte olan terör tarifinin “aşırı geniş bir çerçevede yorumlandığını” söylüyor. AİHM’nin Osman Kavala, Selahattin Demirtaş, ByLock evrakı yahut gibisi davalarda verdiği kararlar bu nedenle kritik rol oynuyor.

GRECO ise “değerlendirme süreçleri” temelinde, üye devletlerin Avrupa Kurulu tarafından oluşturulmuş yolsuzlukla uğraş standartlarına uygunluğunu ölçüp tavsiyelerde bulunuyor. Türkiye 2017’den bu yana GRECO’nun beşinci kıymetlendirme evresinde süreç görüyor. Bu basamak, “merkezi hükümetlerde ve kolluk makamlarında yolsuzluğun önlenmesi ve dürüstlüğün teşvik edilmesi” mevzularını ele alıyor. Bir evvelki kıymetlendirme süreci, parlamento üyeleri ve hakim ve savcılar açısından yolsuzlukla uğraş mevzularını ele almıştı.

Tüm AB ülkeleriyle isimli işbirliği ise Ankara’nın tanımadığı AB üyesi Kıbrıs Cumhuriyeti’ni de kapsıyor olması bakımından sorun oluşturuyor. Bir öteki deyişle Türkiye öteki tüm kriterleri yerine getirse dahi Kıbrıs Cumhuriyetini resmen tanımadığı sürece en azından Rum-Yunan ikilisinin vetosuyla yüzleşecek.

AB içi dinamikler olumsuz

Başta Avrupa Kurulu olmak üzere AB kaynakları, bu kriterler yerine getirildiğinde vize serbestisinin mümkün olabileceği iletisi verseler de AB içindeki mevcut dinamikler, Türk vatandaşlarına vize serbestisinin hiç de kolay olmayacağına işaret ediyor.

Türkiye’nin kalan altı kriteri yerine getirmesi ve Avrupa Komitesi’nin olumlu görüş belirten bir rapor yayımlamasının akabinde Avrupa Parlamentosu’nun (AP) ve tüm üye devletlerin onay vermeleri gerekiyor. AP’nin, Türkiye ile Gümrük Birliğinin modernizasyonu ve vize diyaloğunda ilerlemeyi “demokrasi, insan hakları ve hukuk devleti” alanlarında ilerlemeye ilintileyen kararları bulunuyor.

Buna Kıbrıs Cumhuriyeti’nin Ankara tarafından tanınmasını da eklemek gerekiyor. 2024-2029 yasama devri için 9 Haziran’da yapılacak seçimlerde AP’nin daha çok yahut radikal sağ çoğunluklu bir yapıya sahip olması öngörülüyor. Bu türlü bir senaryo AB içinde Türkiye’ye kapıların daha da kapanmasına neden olacak.

Aşırı sağ ve AB zıddı popülist partilerin AB genelindeki yükselişi, ana akım partilerin Avrupa’da Türkiye belgesini bilhassa Türk vatandaşlarına vize serbestisini gündeme getirmesini engelleyen bir öbür faktör. Bu durum bilhassa Almanya, Fransa, Hollanda, Belçika, Avusturya ve Danimarka üzere Batı Avrupa ülkelerinde geçerli. Türk vatandaşlarına vize serbestisi bu ülkelerde “pazarlanması imkansız siyasi bir ürün” pozisyonunda.

Tüm bunlara sığınmacı sıkıntısının Avrupa içinde yarattığı hararetli tartışmalar, AB’ye son birkaç yıldır en fazla sığınma başvurusu yapanlar ortasında Türkiye Cumhuriyeti pasaportu taşıyanların birinci sıralarda yer alması ve Avrupa genelinde Müslümanlara karşı kuşkucu yaklaşım da eklendiğinde, vize serbestisinin kısa ve orta vadede gerçekleşmesinin mümkün olmadığı rahatlıkla söylenebilir.

Vize serbestisi yerine vize kolaylığı

Bu nedenle AB ve Türkiye ortasındaki “vize serbestisi diyaloğu”, yerini yavaş yavaş”vize kolaylığı” görüşmelerine bırakmaya başladı. Tüm vatandaşları için kısa ve orta vadede vize serbestisi ufku göremeyen Ankara artık iş dünyası, öğrenciler, sanatkarlar, akademisyenler yahut gazeteciler üzere kimi spesifik kümelere vize serbestisi ya da vizede kolaylık için bastırıyor. Bu kümelere daha seri ve mümkünse uzun vadeli Schengen vizesi verilmesi görüşülüyor. Turist olarak Schengen ülkelerine gideceklere son devirde fevkalâde yavaşlayan vize verme süreçlerinin hızlandırılması için uğraşıyor.

Geçen hafta Ankara’da AB Komşuluk ve Genişleme Komiseri Oliver Varhelyi’yi ağırlayan Dışişleri Bakanı Hakan Fidan, görüşme sonrası yaptığı açıklamada, “Başta iş insanları ve öğrencilerimiz olmak üzere vize kolaylığının sağlanması için hem AB ülkeleriyle birebir konuşuyoruz hem de AB kurumlarıyla bu mevzuyu görüşüyoruz” demişti.

Dışişleri Bakanı Hakan FidanFotoğraf: DHA

Bu müzakereleri önümüzdeki aylarda tarihe karışacak mevcut Avrupa Komitesi ile teknik seviyede yürütmek yetmeyecek. Müzakerenin başta Berlin ve Paris olmak üzere, bilhassa Batı Avrupa devletleriyle direkt yürütülmesi gerekiyor. Çünkü vize serbestisi ya da vize kolaylığı, Ankara’dan bilhassa dış siyaset belgelerinde taviz koparmak için kimi AB ülkeleri tarafından şuurluca araçsallaştırılıyor. Ankara’nın bir yandan Batı Avrupa hükûmetleriyle müzakere ederken bir yandan da bu pürüzü aşmak için kendi içinde ıslahatlar yapması gerekiyor.

Vizesiz Avrupa’yı yaratan Türkiye’ydi

Türkiye’nin İkinci Dünya Savaşı sonrası Avrupa ile vize diyaloğu, her daim kendi içindeki siyasi çalkantılar nedeniyle sekteye uğradı. Halbuki Türkiye, 1949’da üyesi olduğu Avrupa Kurulu bünyesinde, “vizesiz Avrupa” kavramınının temellerini atan 13 Batı Avrupa ülkesinden biriydi. Bu kapsamda Türkiye Cumhuriyeti vatandaşları Ekim 1980’e kadar Avrupa Kurulu üyesi ülkelere vizesiz gidebiliyordu.

Türk vatandaşlarına vize süreci, Federal Almanya’nın, 9 Temmuz 1980’de, yani 12 Eylül askeri darbesinden çabucak evvel, vizesiz seyahate ait 1950’li yıllarda Avrupa Kurulu bünyesinde imzalanıp onaylanmış bir muahedeyi Türk vatandaşları için tek taraflı olarak askıya alacağını ilan etmesiyle başladı. 12 Eylül darbesinin çabucak ertesinde tüm Batı Avrupa ülkeleri Almanya’yı takip etti.

Federal Almanya Dışişleri Bakanı Hans-Dietrich Genscher, 1985 yılında Strasbourg’da düzenlenen bir Avrupa Kurulu Parlamenter Meclisi Genel Şura oturumunda yaptığı konuşmada, vize uygulamasını “5 Ekim 1980’den itibaren Türk vatandaşlarına vize uygulaması başlattık. Dahası, bu tek taraflı yapılmadı, generaller Türkiye’de idaresi devralmadan evvel iktidarda olan Türk hükümetiyle birlikte yapıldı. Bu türlü yaptık, zira ülkemize giren Türk uyrukluların sayısı kendilerini özümseme gücümüzü aşmıştı. Vize uygulamasının, Türkiye’deki ömür şartları Avrupa Topluluğu ve Avrupa Kurulu seviyesine ulaşıncaya ve insanların, ülkelerini geçim şartları nedeniyle terk etmeleri için neden kalmayıncaya kadar uzun mühlet devam edeceğine inanıyorum” sözleriyle gerekçelendirdi.

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl ulaşabilirim?