Almanya’nın saygın fikir kuruluşlarından Bilim ve Siyaset Vakfı (SWP) tarafından yayımlanan raporda, AKP’nin güvenlik ekosisteminde gerçekleştirdiği esaslı dönüşümle Türk Silahlı Kuvvetlerinin (TSK) Türk dış siyasetinin uygulayıcısı haline geldiği belirtiliyor.

Sinem Adar ve Nebahat Tanrıverdi Yaşar tarafından kaleme alınan ve AKP’nin son yirmi yılda sivil-asker münasebetlerinde gerçekleştirdiği dönüşümün mercek altına alındığı raporda, çarpıcı bulgu ve tespitlere yer veriliyor.

Yürüttükleri araştırma hakkında DW Türkçe’nin sorularını yanıtlayan Nebahat Tanrıverdi Yaşar artık TSK’nın iç güvenlik ve siyasette varlık göstermediğini, kabiliyetlerinin Türkiye’nin ülke dışında ayak izlerini genişletmek için dış siyasete kanalize edildiğini söyledi.

Siyasi analist Nebahat Tanrıverdi Yaşar.Fotoğraf: Privat

AKP’nin bu dönüşümle tıpkı vakitte “etkili bir darbe tedbire stratejisi” geliştirdiğine işaret eden siyasi analist, “Yeni güvenlik ekosistemiyle iktidar, en azından şimdilik, hem dış siyasetinde aktif bir biçimde kullanabileceği bir orduya sahip hem de iç siyaseti güvenlikleştirmesine karşın darbe riskini de minimize edebiliyor. Böylelikle yeni bir ulusal kimlik de geliştiriyor, kitleler de bu doğrultuda seferber ediliyor” dedi.

Ancak Yaşar’a nazaran AKP’nin izlediği siyasetler finansman kaynağındaki meşakkatler, Türkiye’den yurtdışına yaşanan beyin göçü nedeniyle risklerle karşı karşıya ve bunların aşılması için de ferdî hak ve özgürlükler alanında adımların atılması, ekonomik krizin aşılması için de yapısal dönüşümün gerçekleşmesi gerekiyor.

Türkiye’nin güvenlik, savunma ve dış siyasetine ait araştırmalarıyla bilinen Nebahat Tanrıverdi’ye yönelttiğimiz sorular ve cevapları şöyle.

DW Türkçe: Sinem Adar ile kaleme aldığınız tahlilde Türkiye’de AKP iktidarı periyodunda sivil-asker ilişkilerinin tekrar yapılandırılmasıyla ilgili olarak yürütülen tartışmaların aslında yanıltıcı olduğunu kaydediyorsunuz. Değişimin, hükümet yanlısı çevreler tarafından “demokrasinin zaferi,” muhalefet tarafından ise “kurumsal yapıların otokrasi altındaki erozyonu” olarak görüldüğünü, realitenin ise farklı bir tablo ortaya koyduğuna dikkat çekiyorsunuz. Nedir bu realite?

Nebahat Tanrıverdi Yaşar: AKP’nin iktidara gelmesinden sonra sivil-asker bağlarında değerli bir değişim sürecine girilmişti ve aslında Avrupa Birliği’nin Türkiye’den talep ettiği ıslahatlar da bilhassa askerin Türk dış siyasetindeki rolünün azaltılması istikametindeydi. Ancak bugün geldiğimiz noktada biz aslında diğer bir realite ile karşı karşıyayız: Bütün beklentilerin tersine AKP iktidarı devrinde TSK Türk dış siyasetinin yürütülmesinde daha fazla rol almaya başladı, bilhassa 2016’dan sonra da sert güç ögeleri dış siyasette daha fazla kullanılmaya başlandı. Bunun da ötesinde, daha geniş bir tekrar yapılandırma içinde, TSK, İçişleri Bakanlığı, Ulusal İstihbarat Teşkilatı ve savunma sanayii ile birlikte güçlenen bir güvenlik ekosisteminin bir kesimi haline geldi.

AKP’nin sivil-asker münasebetlerindeki esaslı değişiklik ile tıpkı vakitte aktif bir darbe tedbire stratejisi geliştirdiği belirtiliyor.Fotoğraf: Kayhan Ozer/AFP

Türkiye’de bu hususta yürütülen mevcut tartışmaları neden yanıltıcı buluyorsunuz?

Sivil-asker bağlarındaki dönüşüm tartışmaları bir ikilik, dikotomi üzerinden ilerliyor. Yürütülen tartışmalar, askeri vesayet karşısında demokrasinin zaferi ile cumhuriyet kurumlarının çöküşü olarak görülen bir hezimet ortasında dalgalanan bir tartışmaya sıkışmış durumda. Yakından baktığımızda ise aslında Türkiye’de güvenlik ekosisteminde bu tartışmaların ötesinde esaslı bir dönüşüm kelam konusu…

Ordu üzerindeki sivil denetimin demokratikleşmeyi güçlendireceği varsayımının tersine Türkiye’de aslında son yirmi yılda otoriter idareye geçiş yaşandığına işaret ediyorsunuz…

Evet askerin sivil denetimine geçmiş olmasının demokratikleşme için gerekli lakin kâfi olmadığını görüyoruz. Mevcut realite bizi bunu gösteriyor. Ayrıyeten dönüşüme yakından baktığımızda AKP’nin devlet toplum tahayyülünde ya da AKP’nin Türkiye’ye yönelik global pozisyonuna bakışında milliyetçilik ve militarizmin emanet değil kurucu ögeler olduğunu görüyoruz. Ve evet esaslı değişimin bir sonucu olarak TSK iç güvenlik ve siyasette varlık göstermiyor fakat bu TSK’nın bilhassa kurumsal ve operasyonel kapasitesinin azaldığı manasına gelmiyor. Bu kabiliyetlerin Türkiye’nin ülke dışında ayak izlerini genişletmek için dış siyasete kanalize edildiğini görüyoruz. Çalışmamızın ana argümanlarından biri de tüm bu dönüşümün cari siyasi tartışmaların ötesinde, Soğuk Savaş sonra Türkiye’nin ve NATO’nun güvenlik tehdidi algılamalarındaki değişimin tesiriyle 1990’larda güçlü bir biçimde ortaya çıkan iki ana eğilimin, yani askeri modernizasyon ve profesyonelleşme ile seferi bir güç olarak barışı muhafaza operasyonlarına iştirak gösterme eğiliminin devamı olarak gerçekleştiğidir.

Türkiye dışında nüfuzunu artıran Türk Silahlı Kuvvetleri’nin Somali’de askerlere verdiği askeri eğitim sırasında çekilmiş bir fotoğraf.Fotoğraf: Ercin Erturk/AA/picture alliance

15 Temmuz 2016’daki darbe girişiminin, AKP’nin yönetici seçkinlerine tüm güvenlik ekosisteminde radikal değişime gitme imkânı verdiğine işaret ettiğiniz yazınızda bunun kıymetli bir dönüm noktası olduğuna dikkat çekiyorsunuz. Size nazaran gerçekleştirilen radikal dönüşümün en değerli unsurları neler?

TSK, Savunma Bakanlığının denetimine geçmesiyle artık yalnızca bir dış güvenlik aktörü olarak pozisyonlandırılmış durumda. İç güvenlik ise İçişleri Bakanlığına ve bir yerde de MİT’e devredildi. Yalnızca TSK değil birebir vakitte İçişleri Bakanlığı ve MİT de misal kaynak ve ağır teçhizatlarla donatılmış durumda. Ve AKP de esasen bu dönüşüm sayesinde bir darbeden korkmadan, içeriyi güvenlikleştirebiliyor…

Uzmanlara nazaran 15 Temmuz 2016’daki darbe teşebbüsü, AKP’nin yönetici seçkinlerine tüm güvenlik ekosisteminde radikal değişime gitme imkanı verdi.Fotoğraf: S. Samiloglu

Analizinizde de Cumhurbaşkanı Erdoğan’ın bu dönüşümle “etkili bir darbe tedbire stratejisi” geliştirdiğini kaydediyorsunuz. Bunu açar mısınız?

TSK yargıda, eğitimde, sıhhatte kendi özerk kurumları olan geniş bir yapıydı. Bilhassa 2016 yılından sonra TSK’nın buyruk komuta zinciri Savunma Bakanlığına, yargı, eğitim, sıhhat üzere kurumları da ilgili bakanlıklara devredildi. Jandarma ve Kıyı Güvenlik İçişleri Bakanlığına bağlanırken, polis teşkilatına da ağır silahlar tahsis edildi. TSK tarafından ülkenin içinde gerçekleştirilen bilhassa terörle çaba operasyonları İçişleri Bakanlığına bağlı güvenlik kuruluşlarına devredildi. TSK dışındaki güvenlik kurumlarının da kapasiteleri arttırıldı, ağır silahlar verildi. Bunların yanı sıra MİT’in de son yıllarda değerli bir aktör olarak yükselişine şahit olduk. Hem dış istihbarat yeteneklerinin hem de iç güvenlikte yetkileri ve kabiliyetleri artırıldı. Artık MİT, iç güvenlik ve dış güvenlikteki kurumsal ayrışmada köprü rolünü oynuyor. Birebir vakitte İçişleri Bakanlığına bağlı ünitelerle, TSK’daki askeri üniteler ortasındaki dengeyi de sağlıyor. İşte güvenlik kurumları ortasındaki güç dengelerindeki değişim, iç ve dış güvenlikteki kurumsal ayrışma, cumhurbaşkanının güvenlik kurumları üzerlerindeki denetimini arttırdı. Bu nedenle de AKP tesirli bir darbe tedbire stratejisi üretmiş oldu.

Cumhurbaşkanı Recep Tayyip Erdoğan’ın 2022’deki Efes askeri tatbikatı sırasında çekilmiş fotoğrafı.Fotoğraf: DHA

Yazınızda “içeride zayıf, dışarıda güçlü” olduğuna vurgu yaptığınız TSK’nın, Türk dış politikasının tek uygulayıcısı haline gelmesi ile “seferi bir varlığa” dönüştüğüne işaret ediyorsunuz. Güvenlik ekosistemindeki bu yeni yapı Türkiye’ye has mü?

Türkiye has özgünlükleri var sistemin ancak bu sistemin öteki hiçbir yerde olmadığını da sav edemeyiz. Bilhassa ABD’de, İngiltere’de iç ve dış güvenliğin ve istihbaratın birbirini dengeleyecek biçimde ayrıştığı yapılar görmekteyiz, bu hem performans kalitesi hem de güvenlik kurumlarının dengelenmesine imkan sağlayan bir yapı. Türkiye açısından ayrıştırıcı özelliği, değerli bir darbe tedbire stratejisi olarak kullanılması. Yeni güvenlik ekosistemiyle iktidar, en azından şimdilik, hem dış siyasetinde faal bir biçimde kullanabileceği bir orduya sahip hem de iç siyaseti güvenlikleştirmesine karşın darbe riskini de minimize edebiliyor. Böylelikle yeni bir ulusal kimlik de geliştiriyor, kitleler de bu doğrultuda seferber ediliyor.

“Yeni ulusal kimlik” ile ne kastediyorsunuz? Nedir bunun birleşenleri?

Yeni ulusal kimlik telaffuzunda üç temel birleşen var. Birincisi, yerli ve ulusal bedellerden beslenen bir özgüven argümanı. İkincisi bilim ve inovasyon ismine yeni jenerasyon seferberliği, yeni jenerasyona dönük tanınan kültür aracılığıyla, Teknofest’ler aracılığıyla bu telaffuz kullanılıyor. Ve bu yolla da AKP yönetici seçkinleri, kendilerinin şekillendirdiği özgün militarizm ve tekno-milliyetçiliği üretmiş oluyor.

Siyasi analist Nebahat Tanrıverdi Yaşar, AKP’nin kendine mahsus yeni bir ulusal kimlik geliştirmeye çalıştığını, militarizm ve tekno-milliyetçiliğinin de bunun değerli bir birleşeni olduğunu söyledi.Fotoğraf: Murat Cetinmuhurdar/TUR Presidency/AA/picture alliance / AA

Peki AKP’nin bu iddialı politikaları ile başlattığı dönüşüm ne kadar sağlam, inşa edilmeye çalışılan yeni ulusal kimlik ne ölçüde konsolide edilebiliyor?

Hem ulusal kimliğin konsolidasyonu hem de yerli savunma endüstrinin genişlemesi, derinleşmesi sorunu risklerle, zorluklarla karşı karşıya. Zira hem finansman kaynağında külfetler hem de Türkiye’den yurtdışına yaşanan beyin göçü nedeniyle yetişmiş insan gücünde önemli bir azalma kelam konusu. Bunları aşmak için hem ferdî hak ve özgürlükler alanında adımların atılması hem de ekonomik krizin aşılması için yapısal dönüşümün gerçekleşmesi gerekiyor.

Türkiye’de devlet kurumlarının erozyona uğradığı, liyakatli kadroların oluşturulmadığı, hatta cemaatlerin, tarikatların devlet kurumlarında nüfuzlarını arttırdıkları, ideolojik saiklerle işçi alımı yapıldığı istikametinde pek çok tez haberlere yansıyor. Sizin bu bağlamda TSK ve MİT üzere güvenlik kurumlarına ilişkin gözlemleriniz nedir?

Bu mevzu özelinde yürüttüğüm derinlemesine bir araştırma yok, o nedenle direkt bu sorunuza karşılık veremiyorum. Öte yandan, TSK’nın operasyonel kabiliyetleri bağlamında, müdahil olunan askeri misyon ve vazifelerin kapsamı, niteliği ve niceliğine baktığımızda önemli kazanımlar ve artışlar görüyoruz. Türkiye’nin askeri güç ögelerine ağır bir yatırım var, bununla da yakın etrafında ve hatta geniş coğrafyasında nüfuzunu arttırmış görünüyor. Bu alandaki realite.

TSK’nın Suriye’ye yönelik operasyonları sırasında çekilmiş bir fotoğraf. Fotoğraf: Reuters

TSK içinde NATO’cu Avrasya çekişmesi olduğu, Türkiye’nin son periyotta, büyük ölçüde jeostratejik pozisyonu nedeniyle bazı tercihler yapmaya zorlanmasıyla bu çekişmenin daha da yoğunlaştığı tez ediliyor… Sizin buna ilişkin gözlemleriniz nedir?

Bu tansiyonlar aslında Türkiye’nin güvenlik kimliği ile ilgili ve Soğuk Savaş’ın bitiminden itibaren de Türkiye’deki tartışmaların odak noktası. Biz Türkiye’deki dönüşümü incelerken ve bu dönüşüm istikrarlı mıdır, istikrarlı midir, kalıcı mıdır diye baktığımızda karşımıza çıkan sorun bununla çok alakalı. Zira dönüşüm, Türkiye’nin güvenlik kimliği ve Batılı müttefikleriyle alakalarına dair tansiyonu, stratejik savrulmayı bertaraf edebilmiş, buna tahlil bulabilmiş değil. Türkiye’nin diplomatik kaslarının gereğince güçlü olmayışı da bunda büyük rol oynuyor. Türkiye’nin aslında dinamik olan çok kutuplu sistem içerisinde kendini nereye konumlandıracağı, kendi güvenlik kimliğini bundan sonra nasıl tanımlayacağı sorununa net bir karşılık vermesi gerekiyor. Bunları yaparken de daha fazla diplomatik kaslarından faydalanması gerekliliği göze çarpıyor. Şimdi net bir yönelim göremiyoruz. Türkiye’nin Batılı müttefikleriyle Karadeniz’de, Doğu Akdeniz’deki güvenlik stratejilerindeki çatlak durum daha da önemli hale geldi. Tablo epey karamsar görünüyor ve Türkiye’nin kısa vadede bulduğu tahlil çok kutuplu dünyada bir istikrar siyaseti yürütmek.

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl erişebilirim?