Türkiye, 6 Şubat 2023 Pazartesi günü tarihinin en büyük afetlerinden birine uyandı. Kahramanmaraş Pazarcık merkezli 7,7 ve dokuz saat sonra tekrar Kahramanmaraş Elbistan merkezli 7,6’lık iki büyük sarsıntıyla sarsılan Türkiye 11 vilayetinde resmi sayılara nazaran 50 binin üzerinde can kaybetti, bölgede milyonlarca kişi de evsiz, işsiz ve okulsuz kaldı.

Felaketin üzerinden geçen son bir yılda bölgenin ekonomik performansında da sarsıntının tesiri sürüyor. Üretim gücünde ortalama yüzde 50 kayıp yaşayan zelzele bölgesindeki vilayetler, ihracatta da yılı düşüşle kapattı.

DW Türkçe’ye konuşan iş dünyası temsilcileri, zelzeleden sonra bölgeden göç eden yüz binlerce çalışan nedeniyle yaşanan iş gücü krizinin en hayati sorun olduğunu lisana getiriyor. Bir öbür kıymetli sorun ise bilhassa esnaf ve KOBİ’lere yönelik dayanak, teşvik ve finansmana erişim kanallarının yetersiz kalması.

Yıkımın maliyeti 2 trilyon TL

Ortalama bir Avrupa ülkesi büyüklüğündeki alanda tesirli olan 6 Şubat sarsıntıları yalnızca bölge iktisadına değil, ülke iktisadına de darbe vurdu. Zelzele öncesinde yaklaşık 14 milyonluk bir nüfusu barındıran 11 vilayet, Türkiye İstatistik Kurumu (TÜİK) bilgilerine nazaran GSYH’nin (Gayri Safi Yurt İçi Hasıla) yüzde 9,8’ini oluşturuyordu.

Cumhurbaşkanlığı Strateji ve Bütçe Başkanlığının (SBB) hazırladığı Zelzele Sonrası Kıymetlendirme Raporu’na nazaran 6 Şubat sarsıntılarının yarattığı maddi ziyan 2 trilyon TL’ye ulaşıyor. Bu maliyetin içerisinde bina ve araç hasarlarından yok olan konut eşyalarından üretim ve sigorta kayıplarına kadar pek çok başlık yer alıyor.

Kahramanmaraş’taki yıkımın havadan imgesi Fotoğraf: Emirhan Turker/AA/picture alliance

Depremin yol açtığı toplam maliyetin yüzde 54,9’unu tek başına konut hasarı oluşturuyor. Bu maliyet, Türkiye’nin 2023 yılındaki ulusal gelirinin yüzde 5’ine denk geliyor. Toplam maliyet ise GSYH’nin yüzde 9’una ulaşıyor. İktisatta oluşan zararın telafisi için 2026 yılına kadar 40 milyar dolarlık finansman yaratılması gerekiyor.

İstihdam, üretim ve ihracatta kan kaybı

İş gücü piyasasında ağır kayba neden olan zelzele felaketi sonrası Gaziantep Sanayi Odasının (GSO) Birleşmiş Milletler Memleketler arası Göç Örgütü (IOM) ile kamu ve özel kesimin katkılarıyla hazırlanan Üretim Bölümünün Zelzele Tesir Tahlil ve Raporlama Çalışması’na nazaran bilhassa dört vilayette çalışan sayısında çarpıcı bir azalma tespit edildi.

Depremin istihdama en olumsuz yansıdığı vilayet Hatay. Kentte özel dalda çalışan sayısı yüzde 35 azaldı. Geçen sene 165 bin olan kayıtlı istihdam bu sene 107 bine düştü. Kahramanmaraş’ta ise özel kesimde çalışan sayısı yüzde 29 azalarak 147 binden 104 bine, Malatya’da 95 binden 71 bine geriledi. Adıyaman’daki özel bölüm istihdamı ise 55 binden 48 bine düştü.

Bölgede insan kaynağı sıkıntısının 2024 yılında da devam etmesi bekleniyor. İnşaat alanında dönüşümün süratli olması için nitelikli inşaat çalışanlarına bölgede büyük muhtaçlık duyuluyor. Teknik işçinin yanı sıra konteyner kentler ve yeni projeler için mobilya; ferdî gereksinimlere yönelik dokumacılık üzere dallarda de üretim muhtaçlığı bulunuyor.

Depremin vurduğu 11 ilin toplam üretim ve ihracat performansındaki gerileme de devam ediyor. Türkiye genelinde 150 bin mal ve hizmet ihracatçısı bulunurken bunun 9 bini sarsıntı bölgesinde yer alıyor. Geçen bir yıllık süreçte, zelzele bölgesindeki 11 vilayette resmi kayıtlara nazaran 2,7 milyar dolarlık kayıpla ihracatta yüzde 13 daralma yaşadı.

Felaketten etkilenen 11 vilayet 2022’de 21,9 milyar dolarlık ihracat yaparken 2023 yılında bu sayı yüzde 12,6 düşüşle 19,2 milyar dolara geriledi. İhracatta en çok düşüş yaşayan bölümler sırasıyla çelik, dokuma, kimya, meyve zerzevat mamulleri, demir ve demir dışı metaller kesimleri. İhracatı en çok düşen vilayet ise Hatay. Hatay’ın ihracatı 2023’te yüzde 28 kayıpla 2,9 milyar dolara geriledi.

“Normalleşme 2026 yılını bulur”

Türkiye dış ticaretinin yüzde 83’ünü, özel bölüm istihdamının ise yüzde 55’ini sağlayan 60 bin şirketi temsil eden Türk Teşebbüs ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Lideri Süleyman Sönmez, DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada sarsıntı bölgesinde ihracatta yaşanan daralmanın yanı sıra ithalatta da yüzde 23’lük bir daralma olduğunu söylüyor. Üretimdeki kan kaybının ortadan geçen bir yılda hâlâ devam ettiğini tabir eden Sönmez, “Üretim ve ihracatta 2022 yılı sayılarına yine dönüşün 2026’da fakat mümkün olacağını öngörüyoruz” diyor.

Türk Teşebbüs ve İş Dünyası Konfederasyonu (TÜRKONFED) Lideri Süleyman SönmezFotoğraf: privat

Bölgenin şu anda en kıymetli gereksiniminin barınma ve istihdam meselesinin çözülmesi olduğunu vurgulayan TÜRKONFED Lideri, “Kalıcı konutların tesliminin 2026’ya kadar uzayacak olması, süreksiz barınma ve ömür alanlarının üretimi destekleyecek halde planlanmasını gerekli kılıyor. ‘Fabrika Yapan TOKİ’ modelini ısrarla savunuyoruz. Böylelikle kısıtlı sermaye ile iş yapan KOBİ’ler, sermayelerini makine ve işletmeleri için kullanarak daha verimli ve kaliteli üretim yapabilir” diye konuşuyor.

Tekstil, tarım, demir ve demir dışı eser üretimiyle öne çıkan bölgede etkin 37 Organize Sanayi Bölgesi (OSB) bulunuyor. Bu 37 OSB’de yer alan yaklaşık 5 bin 185 tesisin ortalama üretim kapasiteleri yüzde 50’lerde seyrediyor. Üretim Dalının Sarsıntı Tesir Tahlil ve Raporlama Çalışması’na nazaran zelzele bölgesinde işletmelerin yüzde 94,1’i üretime yine başlamış durumda. Lakin iş gücü muhtaçlığının giderilememesi nedeni ile üretim ve ihracat kayıpları devam ediyor.

“Üretim öteki kentlere kayıyor”

Depremden en fazla ziyan gören kentlerden biri olan Kahramanmaraş, bölgenin en güçlü sanayi kentlerinden biriydi. Bilhassa dokuma ve hazır giyside Türkiye’nin önder kentlerinden biri olan Kahramanmaraş’ta üretim kapasitesi son bir yılda yüzde 50 geriledi. Kentteki altı organize sanayi bölgesinde ziyan gören tesislerin tamiratı sürüyor. Son bir yıllık dokuma ihracatındaki kayıp ise yüzde 30 oldu.

Eski Kahramanmaraş Ticaret ve Sanayi Odası Lideri ve bölgedeki değerli dokuma üreticilerinden BLC Group İdare Şurası Lideri Şahin Balcıoğlu, DW Türkçe’ye yaptığı açıklamada, üretim tesisleri büyük ziyan gören firmaların üretimlerini öteki kentlere kaydırarak ayakta durmaya çalıştığını söz ediyor.

BLC Group İdare Konseyi Lideri Şahin BalcıoğluFotoğraf: privat

“Bir manada kendi göbeğimizi kendimiz kestik” diyen Balcıoğlu, üretimde kapasitelerin küresel talebin daralması, maliyetlerin artması ve zelzelenin tesirlerden ötürü yüzde 50-60 civarında olduğunu belirtiyor. Üreticilerin nitelikli işçi bulmakta zorluk yaşadıklarını kaydeden Balcıoğlu, “Konut, hastane, okul ve toplumsal imkanlar eksik epeyce öbür kentlerden iş gücü çekemiyoruz. İstihdam, olması gerekenden en az yüzde 20-25 daha az durumda” diyor.

Nitelikli iş gücünün bölgeye çekilmesi için teşvik edici uygulamalar beklediklerini vurgulayan Balcıoğlu, “Ödediğimiz SGK primlerini patron olarak yeniden ödeyelim lakin bu çalışanlarımıza direkt ödensin. Emin olun burada devletin bir ziyanı olmaz” diye konuşuyor.

Öte yandan zelzele bölgesindeki inşaat işlerinden ötürü demir-çelik üretiminde zelzele öncesine bu yıl içinde dönülmesi bekleniyor. Türkiye Çelik Üreticileri Derneği (TCÜD) bilgilerine nazaran, Türkiye çelik üretim kapasitesinin yüzde 32’sinin sarsıntı bölgesindeki yedi çelik üreticisinden sağlanıyor.

2023 yılının toplamında ham çelik üretimi yüzde 4 azalırken 2024’te ise bölgede inşaat demirine duyulan muhtaçlık, güç maliyetlerinin makul düzeylerde kalması, dampingli ve devlet dayanaklı eser ithalatına karşı müdafaa önlemlerinin uygulanmasıyla daha düzgün bir tablonun yaşanması ve 2021 kapasitelerine ulaşılabileceği öngörülüyor.

“Göçler kalıcı hale gelebilir”

DW Türkçe’ye konuşan Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası (DTSO) Lideri Mehmet Kaya da zelzele vilayetlerinin hem ziraî üretim hem de sanayi üretimi açısından değerli merkezler olduğuna dikkat çekerek “Bu vilayetlerde yatırımların sürdürülmesi için özel siyasetler gerekiyor. Bir yıllık mühlet içinde daha çok hasar gören üretim alanlarına yoğunlaşıldı. Fakat zelzele sonrası vilayetlerde değişen ömür şartları, temel kent hizmetlerine erişim sıkıntıları nedeni ile yaşanan göçler kalıcı olabilir yahut devam edebilir” formunda konuşuyor.

Diyarbakır Ticaret ve Sanayi Odası (DTSO) Lideri Mehmet Kaya Fotoğraf: privat

Türkiye’nin içinde bulunduğu ekonomik kriz ortamının da bölgeye olan ilgiyi azalttığını tabir eden Kaya, şu görüşleri lisana getiriyor:

“Orta vadede nitelikli iş gücü kaybı ülke geneline nazaran zelzelenin yaşandığı vilayetlerde daha çok yaşanabilir. Şu an hem zelzele hem de mevcut ekonomik meseleler nedeni ile zorlanan işletmelerimiz için takviyeler yok. Yalnızca teşvik paketindeki vergi indirimleri devam ediyor. İşletmeler bilhassa son bir yıldır hem iç hem de dış pazarlarda daralan satışlarını artan üretim ve iş gücü maliyetlerine karşın muhafazaya çalışıyorlar. İstihdamın korunması, girdi maliyetlerinin karşılanması ve bilhassa dış pazarlara açılabilmeleri için dayanaklara gereksinim var.”

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl ulaşabilirim?