Türkiye’de eğitim siyasetlerinin dinselleştirildiğine ait tartışmalar yıllardan beri sürüyor. Bilhassa din vazifelilerinin okullarda “değerler eğitimi” vermesine imkan sağlayan “Çevreme Hassasım, Değerlerime Sahip Çıkıyorum (ÇEDES)” projesinin laiklik prensibini çiğnediği savunuluyor. Lakin bu tartışmalara neden olan tek uygulama, ÇEDES değil. Tarikat ve cemaatlerin denetiminde olan medreselerde verilen “eğitim” de tenkitlerin odağında.

İslam ülkelerinde İslam kurallarına nazaran orta ve yükseköğrenim eğitimi veren medreseler, Türkiye’de aslında 1924’te çıkarılan Tevhid-i Tedrisat Kanununca yasak. Cumhuriyet’in ilanından sonra çıkarılan yasa, eğitimin sırf devlet eliyle yapılabileceğini öngörüyor.

Ancak kâğıt üzerinde yasadışı olan medreselerin şu an”Kur’an kursu” ismi altında yasal bir “eğitim kurumu” üzere faaliyetlerini sürdürdüğü gözlemleniyor. Medreselerin net sayısı bilinmiyor. Muhalefetin tezine nazaran, yalnızca Güneydoğu Anadolu’da 800’den fazla medrese bulunuyor. Birebir formda buralarda eğitim alan çocukların sayısına ait de bilgi bulunmuyor. Resmi datalara nazaran okulda olması gereken 1 milyon 187 bin çocuğun eğitimin dışında kalması ise soru işaretlerine neden oluyor.

Medreseler akademik araştırmalarda

Medreselerin Türkiye’deki faaliyetleri akademik çalışmalara da yansıyor. Munzur Üniversitesi bünyesindeArzu Dağlı tarafından 2023’te hazırlanan “İlahiyat Fakültesi ve Medrese Öğrencilerinin Din Eğitimi (Siirt Örneği)” başlıklı yüksek lisans tezinde, Siirt’te ilahiyat fakültesine gidenler ile tekrar bu kentte medreselerde eğitim alanlar kıyaslanıyor. Dilek Dağlı’nın 20 ilahiyat, 20 de medrese öğrencisiyle görüşürek hazırladığı tezde öğrencilerin bu iki kurumu tercih etme motivasyonu araştırılıyor.

Araştırmada her iki kümede yer alanlar dini eğitimin küçük yaşta başlaması tarafında görüş bildiriyor. Dini eğitim açısından hangisinin daha yararlı olduğu sorusuna ise ilahiyat fakültesinde okuyanlar “ilahiyat”, medreselerde eğitim alanlar ise “medrese” yanıtını veriyor. Çalışmaya nazaran, medreselerin tercih edilmesinin en kıymetli nedeni olarak daha ayrıntılı dini eğitim alma isteği öne çıkıyor.

Şırnak Üniversitesi’nde Abdullatif Özdemir tarafından 2022’de hazırlanan “Şırnak Medreselerinde Okutulan Hadis İlimleri” isimli çalışmada ise “hadis eğitiminin öneminden” kelam ediliyor. Şırnak’taki medreselere odaklanılan yüksek lisans tezinde, kentte 11 medrese bulunduğu ve bu medreselerde 500’ün üzerinde öğrenci bulunduğu aktarılıyor. Çalışmada bir medresede derslerin bir kısmının ilçe müftüsü tarafından verildiğine dikkat çekiliyor.

Tezde medreselerde ders veren hocaların mensubu oldukları tarikat pirlerinin orta sıra medreseleri ziyaret ettiği de lisana getiriliyor. Bunun bir nevi kontrol olarak algılanabileceği belirtilen araştırmada, medreselerin Diyanet İşleri Başkanlığına bağlı olduğu vurgulanarak “Dolayısıyla Diyanet İşleri Başkanlığı tarafından daima denetleme yapılır. Bununla birlikte seydaların (hocalar) mensubu oldukları tarikat pirleri orta sıra medreseyi ziyaret eder. Yaptıkları bu ziyaretlerde medresenin işleyişi ve eksiklikleri ile ilgili bilgi alırlar. Lakin medrese hocaları bilhassa eğitim konusunda kendi medreselerinde tam bir bağımsızlık içerisindedirler” deniliyor.

Hangi dini yapılanmaların medreseleri var?

İsmailağa Cemaati, “İslam’ın sarsılmaz kalesi” olarak nitelendirdiği medreseleriyaygın formda kullanan cemaatlerin başında yer alıyor. Cemaatin yalnızca İstanbul’daki medreselerinde 2 bin 500 öğrenci olduğu lisana getiriliyor. Yeniden tıpkı cemaate bağlı Huzurlu Gönüller Eğitim Vakfı’nın İstanbul, Kocaeli ve Sakarya’da 16 adet medresesi bulunuyor. 12 yaş ve üzeri çocuklar, bu medreselere kaydedilebiliyor. Vakfın internet sitesinde eğitim sürecinin sekiz yıl olduğu belirtiliyor. Bu süreçte “hem medreseye hem de okula gidilemeyeceği” aktarılıyor.

İsmailağa Cemaati’nden tasfiye edilen ve “Cübbeli” lakabıyla bilinen Ahmet Mahmut Ünlü’yle ilişkili olduğu ileri sürülen Vuslat Derneği’nin de medresesi bulunuyor. Derneğin yalnızca Erzurum’da 20’nin üzerinde medresesi bulunuyor.

Bir öbür medrese sahibi “İlim Merkezi” isimli yapılanma da İsmailağa ile irtibatlı. “Hafızlık medreseleri” açan yapılanma, bugüne kadar 2 binin üzerinde öğrenciye eğitim verdiklerini kaydediyor. İnternet sitelerinde, “Her hafta pazartesi, çarşamba, cuma günleri okul çıkışı erkek çocuklarımız için Kur’an-ı Kerim, talim, tecvid, namaz ve ilmihal dersleri veriyoruz” açıklaması yer alıyor.

İsmailağa’ya yakın Erenler Vakfı’nın da medreseleri bulunurken Fatih Medreseleri’nin faaliyetleri dikkat cazip. İnternet sitelerinde “Talebe 4 yaş 4 ay 4 günlük iken alınır” deniliyor.

Menzil Tarikatı’nın merkezi Menzil Köyü’ndeki medrese Fotoğraf: Alican Uludag/DW

HÜDA PAR’a yakın Alimler ve Medreseler Birliği’nin de medreselere ait çalışmaları da göze çarpıyor. Diyarbakır merkezli birlik, yasadışı formda medrese eğitimi veriyor ve binlerce öğrencilerinin bulunduğunu belirtiliyor. Medreseler Van, Elazığ, Gaziantep, Kayseri, Bingöl, Batman ve Diyarbakır üzere kentlerde bulunuyor. HÜDA PAR Mersin Milletvekili Faruk Dinç, mahallî seçim sürecinde lider adayı olduğu Diyarbakır’da medreseleri ziyaret etmiş, medreselerin resmi statü kazanmaları için çalışacaklarını kaydetmişti.

“Diyanet anayasal bir cürüm işliyor”

Konuya ait DW Türkçe’ye değerlendirmelerde bulunan ilahiyatçı ve felsefeci Prof. Dr. Şahin Filiz’e nazaran medreseler, bilhassa Siirt’in Tillo ilçesi ile Bitlis ve Diyarbakır’da ağırlaşmış durumda. “Medreselerin gitgide yaygınlaştığına” işaret eden Prof. Dr. Filiz, özellikle Nakşibendi kökenli dini yapılanmaların medreseler açtığını belirtiliyor. Diyanet’in sorumluluğuna işaret ederek Filiz, “Diyanet’in kurulmasının gayesi çok net. Türk halkının yanlışsız din eğitimiyle aydınlatılmasını gaye edinen Diyanet hem laik hem de özerk bir kuruluştur. Ancak bütün bu anayasal yükümlülüklerini çiğneyerek bunlara göz yumması Diyanet İşleri Başkanlığının anayasal bir kabahat işlediğini gösterir” görüşünü lisana getiriyor.

DW Türkçe’ye konuşan Eğitim Sen Genel Başkanı Kemal Irmak ise “Laik eğitimle ilgili sistemde bir sürü gedikler açıldı” diyerek yürürlükteki ÇEDES projesini hatırlatıyor. Medreselerin faaliyetleri için “Yasal olarak bu mümkün değil” değerlendirmesinde bulunan Irmak, “Bu yapılıyorsa, burada gayrimeşru ve yasal olmayan bir fiile karşı karşıyayız demektir” sözünü kullanıyor.

12 yaşındaki Abdülbaki Dakak’ın geçen yıl Şanlıurfa’da Menzil Cemaati’yle irtibatlı Semerkand Vakfı’na ilişkin olduğu sav edilen bir medresede meyyit bulunması, kaçak halde dini eğitim verilen yerleri gündeme getirmişti.

Diyanet İşleri Başkanlığı, DW Türkçe’nin mevzuya ait sorularını karşılıksız bıraktı.

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl ulaşabilirim?