İktidar ile muhalefeti karşı karşıya getiren Dışişleri Teşkilatını Güçlendirme Vakfının kurulmasına yönelik yasa teklifi Türkiye Büyük Millet Meclisi (TBMM) Genel Şurası’nda dün gece kabul edilerek yasalaştı.

Dışişleri Bakanı Hakan Fidan ile Bakanlık idaresinin kurumun bilhassa finansal açıdan güçlendirilmesini sağlamak için kurulmasını istediği Vakıf muhalefet tarafından eleştiriliyor.

Vakıf fikri nereden ortaya çıktı?

Vakıf ile ilgili TBMM’ye gönderilen yasa teklifinde temel amaç “Dışişleri Bakanlığı teşkilatının faaliyetlerinin güçlendirilmesi ve çalışanın temsil kabiliyeti yüksek ve donanımlı yetiştirilmesinin desteklenmesi maksatlarına yönelik olarak kaynak üreterek katkıda bulunmak” olarak anlatılıyor.

DW Türkçe’nin Meclis ve diplomasi kulislerinden edindiği bilgilere nazaran vakıf kurmanın gerisindeki maksatlar birkaç başlıkta toplanıyor.

Bunlardan birisi yabancılara verilen vize süreçlerinden elde edilen gelirin Bakanlığın muhtaçlıklarının karşılanmasına yönelik kullanılması ve dövizdeki yükseliş ile de kurumun giderek artan maddi sorunlarının hafifletilmesi.

Yurt dışından Türkiye’ye gelmek isteyenler için Dışişleri Bakanlığı şu anda 58 ülkede 12 farklı şirketten vize aracılık hizmeti alıyor. Vize müracaatlarında çok sayıda müracaat ve evrak olduğu için bunların tasnifi ve sürece alınmasına konsolosluk çalışanlarının yetişmesi mümkün olmuyor ve bu nedenle Türkiye dahil pek çok ülke aracı şirketlerle çalışıyor.

Bu şirketlerin birden fazla ile eski Dışişleri Bakanı Mevlüt Çavuşoğlu döneminde mukavele imzalanmıştı. Yeni devirde ise şahıslara yakın özel şirketlerle çalışmak yerine bu süreçler Vakıf çatısı altında, daha şeffaf ve kurumsal bir halde sürdürülmek isteniyor.

Teklifin Plan ve Bütçe Kurulu görüşmeleri sırasında verilen sayılara nazaran 2023 yılında vize aracı şirketlerinin yıllık geliri 5,5 milyar lira olurken bu ölçünün 1,1 milyarı Hazine’ye devredildi, kalan 4,4 milyar TL ise aracı şirketlere kaldı.

Vakıfla ilgili bir öbür maksat ise Türkiye merkezli, milletlerarası yapıda orta ya da yüksek öğretim kurumunun kurulmak istenmesi.

Vakıf neleri yapabilecek?

TBMM Genel Şurası’nda kabul edilen yasa ile Dışişleri Teşkilatını Güçlendirme Vakfı, Dışişleri Bakanlığının hizmet kalitesinin artırılması maksadıyla her türlü taşınır ve taşınmazı alabilecek, kiralayabilecek, inşa edebilecek ve gerektiğinde bunların kullanımını kısmen yahut büsbütün Bakanlığa bırakacak.

AKP Balıkesir Milletvekili Mustafa Canbey’in teklif görüşmeleri sırasında verdiği bilgiye nazaran Dışişleri Bakanlığının şu anda yurt içinde 53 tane yeri, 10 tane de binası var. Yurt dışında ise 36 yeri, 242 binası bulunuyor.

Yasayla Vakıf her türlü taşıtı da alıp kiralayabilecek ve gerektiğinde Bakanlığa tahsis edebilecek.

Ayrıca Vakıf, Bakanlığa ilişkin yahut tahsisli olup aktüel olarak muhtaçlık duyulmayan taşınmazların ilgili mevzuat kararlarına uyulmak suretiyle Bakanlık faydasına kıymetlendirilmesine yönelik çalışmalar da yapabilecek.

Bunun yanı sıra yükseköğretim kurumları kurabilecek olan Vakıf çalışanın niteliklerinin ve temsil kabiliyetinin geliştirilmesini destekleyecek.

Vakfın yetki alanında farklı finansal süreçler de bulunuyor. Yasaya nazaran Vakıf takas, trampa, ipotek tesisi ve gibisi tasarruflarda bulunmak; taşınmaz inşa etmek ve ettirmek, devlet iç borçlanma senetleri ve Hazine Müsteşarlığı Varlık Kiralama Anonim Şirketi tarafından ihraç edilen kira sertifikaları, şirket tahvilleri, pay senetleri ve sair menkul değerler almak, satmak; şirket ve ticari işletme kurmak, işletmek, işlettirmek faaliyetlerini de yürütecek.

Eleştiriler neler?

Dışişleri Teşkilatını Güçlendirme Vakfı kurulmasına yönelik süreç içinde muhalefet partilerinden tenkitler ve çekinceler sunuldu.

Eleştirilerin bir kısmı bu türlü bir vakfa neden gereksinim duyulduğunun tam olarak anlaşılamaması, şirket kurmanın Bakanlığa ziyan vereceği, Vakfın kontrolünün güçlü olmadığı ve teklifin Dışişleri Komitesi’nde görüşülmemesi konularına odaklandı. Vakfın tıpkı vakitte anayasaya alışılmamış olduğu ve “Bakanlığa paralel bir yapı” kurulmuş olacağı da belirtildi.

Teklife dair uzun bir muhalefet şerhi hazırlayan CHP’nin İzmir Milletvekili Rahmi Aşkın Türeli DW Türkçe’ye açıklamasında öncelikle adap açısından teklifin tali kurul olan Dışişleri Kurulu’nda ele alınmamasını gerçek bulmadığını belirtti.

Teklif TBMM Plan ve Bütçe Komitesi’nde ele alınmış, tali komite olarak Dışişleri Kurulu’nda ise görüşülmemişti.

Türeli, ayrıyeten teklifin anayasanın 160 ve 161. Unsurlarına karşıt olduğunu söyleyerek, “2024 yılı bütçesinden Dışişleri Bakanlığına aktarılan kaynak 31,4 milyar TL. Şayet ihtiyaç varsa Dışişleri Bakanlığı olarak tahsis edilen bütçe artırılabilir. Siz bunu yapmıyorsunuz ve Dışişleri Bakanlığı bütçesinden bir vakfa kamu kaynağı aktarıyorsunuz” diye konuşuyor. Anayasanın 160 ile 161. hususları genel bir anlatımla Sayıştay kontrolü ve bütçe ve harcamaları ile ilgili kararlar içeriyor.

CHP’ye ve öbür muhalefet partilerine nazaran bu türlü bir vakfın kurulması ile “bütçe birliği” unsuru de deliniyor. Türeli, “Karşımızda bir üstün vakıf var. Emeller ile faaliyetler ortasında bir uyumsuzluk gözleniyor” diyerek, Vakfın bu yetkilerle kamu kaynağını kullanarak ticaret yapan bir kurum olacağını kaydediyor.

Türeli “Sadece taşıt ve bina alma, bunları kiralama değil. Pay senedi almak, satmak, takas, trampa, ipotek tesisi üzere faaliyetler de var” derken, bu Vakfın kurulmasının öteki bakanlıklar için de örnek teşkil edebileceği ve bütçe birliği dışına çıkılabileceği ikazında bulunuyor.

Bakanlık yetkilileri ise teklifte Dışişleri Teşkilatını Güçlendirme Vakfının hedef ve faaliyetlerinin net halde tanımlandığını belirterek, tenkitleri “Vakfın kâr hedefli bir şirket olmadığı açıktır. Vakfın şirket üzere hareket edeceğine yönelik bir husus de kanun teklifinde yer almamaktadır. Vakıf tarafından şirket kurulması, Vakfın faaliyetleri açısından zorunludur” kelamlarıyla yanıtlıyor.

Vakfın hedefinin, devlet hazinesi ile Hazine ve Maliye Bakanlığından rastgele bir takviye almadan gelir üreterek, gayelerine yönelik faaliyetlerde bulunmak olduğunu söyleyen tıpkı yetkililer, kamu faydasına faaliyet gösteren öbür vakıfların da şirketler, paydaşlıklar, iştirakler vasıtasıyla gelir elde etmekte olduğunu belirtiyor.

AKP Uşak Milletvekili İsmail Güneş de dün geceki görüşmelerde Vakfın gelirlerinin Dışişleri Bakanlığı bürokratlarının geliştirilmesinde kullanılacağını söyleyerek, “Bundan evvel kurulmuş TSK Vakfı örnek projelere imza attıysa bu vakıf da benzeri projelere imza atacaktır” örneğini verdi.

Vakfın kontrolünü kim yapacak?

Kurulması öngörülen Dışişleri Teşkilatını Güçlendirme Vakfı ile ilgili en çok tenkit olan bir öbür bahis ise kontrolü konusu.

Yasaya nazaran Vakıf, Dışişleri Bakanı’nın başkanlığını yapacağı ve üyelerini atayacağı, en az 5 üyesi Bakanlıktan olan Bakan dahil 10 kişilik mütevelli heyeti tarafından yönetilecek.

Kurumu denetleyecek organın üyeleri de tekrar bakan tarafından belirlenecek.

Yasaya nazaran Vakfın tüm çalışma ve işlemlerini Dışişleri Bakanı denetleyebilecek. Ancak muhalefete nazaran birebir zamanda mütevelli heyetinin başkanı olan Bakan’ın bu kontrolü gerçek manada yapması mümkün değil.

CHP’li Türeli, karar verme, yönetme ve denetleme yetkilerinin hepsinin bir biçimde mütevelli heyetinde toplanmış olacağına dikkat çekerek, “Sonuç olarak burada önemli bir kontrol olmayacak. Dışişleri Bakanlığının dışına çıkıldığı için de kontrole natürel olmayacak” diyor.

Vakıf faaliyetlerinin Sayıştay Kanunu ve TBMM kontrolüne natürel olmaması da sorun olarak görülüyor.

Teklifin Meclis Genel Heyeti’ndeki görüşmeleri sırasında söz alan Saadet Partisi Milletvekili Mustafa Kaya “paralel yapı kurulduğu” eleştirisini yaparak, “Bu vakıf aslında Dışişleri Bakanlığına paralel bir yapı inşa etmektir. Böylelikle hangi kararın kim tarafından alınacağı ve sonlarının ne olacağına dair tartışmalar çıkacaktır” diye konuştu.

Teklif sahibi AKP Milletvekili Canbey ise tenkitleri Vakfın devlet bütçesine yük olmadan ek gelir ve kaynak yaratmak için kurulacağını belirterek, “Dışişleri Bakanlığının bir yetki bölümü falan yok. Bakanlık zati iş ve süreçlerini istediğinde yurt dışında rastgele bir şirkete veriyor. Bunu Vakfın kurduğu şirkete verecek” diyerek yanıtladı.

Düzenlemenin yürürlüğe girdiği tarihten itibaren bir ay içerisinde Vakfın kuruluş süreçlerinde kullanılmak ve kalanı kuruluş tamamlandıktan sonra Vakfa bırakılmak üzere Dışişleri Bakanlığı bütçesinden bir kereliğine 10 milyon TL aktarılacak.

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl erişebilirim?