Türkiye’de 2024 yılının ilkbaharı tüm vakitlerin en sıcak ilkbaharı olarak kayıtlara geçerken Meteoroloji Genel Müdürlüğü’ne nazaran hava sıcaklıklarının daha da artması bekleniyor.

Meteorolojiden alınan hava kestirimleri, hava sıcaklıklarının yükseleceği ve rüzgarın kuvvetli olarak tesir göstereceği 27 vilayette Orman Yangınları Uğraş Komitelerini da harekete geçirdi. Bu vilayetlerde ormanlara giriş yasaklandı.

Piknik yasakları orman yangınlarını azaltmak için alınan önleyici önlemlerden biri.

Peki orman yangınlarıyla çaba kapsamda afet öncesi, esnası ve sonrasında atılması gereken başka adımlar neler?

Türkiye’de orman yangını riski ne oranda?

Türkiye orman yangınlarında Akdeniz’in en riskli ülkeleri ortasında yer alıyor. Ülkede 1 Mayıs ve 31 Ekim tarihleri ortası yangın mevsimi olarak kabul ediliyor. Bu devir içinde en riskli aylar Temmuz ve Ağustos.

Orman yangını riski, sıcaklıkların arttığı ve buna karşılık yağışların ve hava neminin azaldığı vakitlerde yükseliyor. Bu nedenle genel olarak yaz aylarında yangın riski daha yüksek.

Ağaçların ya da çalıların yapılarında kâfi su olmaması, o bölgenin gereğince yağış almaması ve toprağın nemi tutmaması ormanların kuru olmasına yol açıyor. Bu durum yangınların yayılmasında tesirli oluyor.

Yaz mevsimi giderek kuraklaşırken, çok kurak devirler üst üste geldiğinde oluşan fönlü hava tipi de orman yangınlarını artıran etkenlerden biri.

Ancak yangında orman alanlarının kaybedilmesinin tek nedeni global ısınma ya da iklim değişikliği değil.

Yangınlar neden çıkıyor?

Orman yangınlarıyla çaba için öncelikle yangınların nedenlerini düzgün tahlil etmek gerekiyor.

Orman Genel Müdürlüğü’nün (OGM) datalarına nazaran Türkiye’de yangın çıkış nedenlerine nazaran kaybedilen alanlara bakıldığında en fazla kayıp “ihmal ve kaza”dan kaynaklanıyor. Datalara nazaran 2013-2022 periyodunda 88 bin 636 hektar orman ihmal ya da kaza sonucu kaybedildi.

Yangın çıkış nedenlerinde ikinci sırayı ise “sebebi bilinmeyen” kategorisi alıyor. O denli ki 10 yılda 79 bin 800 hektarlık ormanın neden yandığı tespit edilememiş durumda.

Orman yangınlarının yüzde 48’inin yangın çıkış nedenleri bilinmezken, nedeni bilinmeyen bu yangınlarla yanan orman alanları ise yanan toplam orman alanlarının yaklaşık 36’sını oluşturuyor.

Yangının çıkış nedeni nasıl bilinemiyor?

DW Türkçe’ye konuşan İstanbul Üniversitesi-Cerrahpaşa, Orman Fakültesi Toprak İlmi ve Ekoloji Anabilim Kısmı’ndan Prof. Dr. Doğanay Tolunay’a nazaran bu durumun nedeni mevcut yasal düzenlemeler.

Örneğin anız yangınının (Hasadın akabinde ekinlerin tarlada kalan sap ve köklerinin yakılması) ormana sıçramasıyla çıkan bir orman yangınında anızı yakanın kim olduğuna dair bir kayıt olmadığı için bir yasal süreç yapılamıyor.

“2011 yılı öncesine kadar bu süreç, yangının çıkış nedeni olarak kaydedilip yangına yol açan belirlenemediği vakit faili meçhul olarak belirtiliyordu. Fakat faili meçhul evrakların uzun müddet kapatılmaması nedeniyle bu süreçten vazgeçildi ve ‘sebebi bilinmeyen’ diye bir uygulamaya geçildi” diyen Tolunay, bu durumun yangınlarla çabayı olumsuz olarak etkilediği görüşünde.

Tolunay’a nazaran çıkış nedeni bilinmeyen yangınlara karşı önleyici önlemler alınması güçleşiyor. Bunun için faili aşikâr olsun ya da olmasın bütün yangınların çıkış nedeninin belirlenmesi gerekiyor.

Öte yandan Tolunay, bu mevzuda OGM’deki uzman işçi sayısının da yetersiz olduğunu söylüyor. Yangın sonrasında yangınların çıktığı alanların muhafaza altına alınması, kriminal hatalardaki üzere olay yeri inceleme takımlarının yangın çıkış nedenlerini ortaya koyacak çalışmalar yapması gerektiğine işaret ediyor.

İklim değişikliğinin tesiri ne?

OGM’nin bilgilerine nazaran doğal nedenlerle çıkan yangınlarda kaybedilen alan, toplam yanan alandan en düşük hissesi alıyor.

Ancak iklim değişikliği ve global ısınma, yangınların süratle yayılmasında kıymetli bir etken.

Doğanay Tolunay’a nazaran Türkiye’nin orman yangınlarını iklim değişikliğine bağlamak yerine yangınlarla uğraş yaklaşımını bu yeni olağana nazaran tekrar ele alması gerekiyor.

İklim değişikliğiyle artan sıcaklık ve kuraklıkların ormanlardaki yanıcı unsur ölçüsünü artırdığını, bu yanıcı hususların tutuşma sıcaklığını ve müddetini düşürdüğünü söz eden Tolunay, “Böylece insanların başlattığı kıvılcım eski olağanda büyük yangınlara dönüşmezken, günümüzde kısa müddette çok geniş alanlara yayılarak yangınların söndürülmesini güçleştiriyor” diyor.

Yangınlarda ne kadar alan kaybedildi?

European Forest Fire Information System (EFFIS-Avrupa Orman Yangını Bilgi Sistemi) bilgilerine nazaran Türkiye’de son 10 yılda 709 bin hektardan fazla alanı orman yangınlarında kaybetti. Bu alan yaklaşık 998 bin adet futbol alanına denk geliyor.

EFFIS dataları orman yangınlarını ve ormanlar dışındaki kırsal yangınlar olarak isimlendirilen anız vb yangınları da içeriyor. Bu nedenle OGM’nin datalarıyla tam olarak örtüşmüyor.

Ancak hem EFFIS hem de OGM datalarında bilhassa 2019-2021 ortasında yangın sayısı ve yanan orman alanı ölçüsünde artış gözleniyor. Yanan orman alanı, yangın sayısına nazaran daha süratli artıyor.

Ormancılar Derneği’ne nazaran de 2012’den bu yana ortaya çıkan yangınlar ele alındığında 1500 hektardan büyük 25 yangının 19’u 2021 yılında, üçü 2020 yılında yaşandı. Pekala bu yıllarda yangınlar neden arttı?

Mücadele neden tesirli olmadı?

Ormanlardan verilen çeşitli müsaadeler orman yangınlarını artıran etmenlerden biri olarak görülüyor.

Ormancılar Derneği’nin 2023 yılı raporu, 2012-2022 yılları ortasında kazaya dayalı çıkan yangınlarda gücün yüzde 20’den fazla oranla açık orta başı çektiğini gösteriyor.

Doğanay Tolunay, ormanların içindeki güç tesisi ve iletim sınırları sayısının 1984-2011 yılları ortasında 19 bin civarındayken 2011-2022 yılları ortasında 34 bine çıktığını vurguluyor.

Tolunay’a nazaran birden fazla özel şirketlere ilişkin olan bu elektrik nakil sınırlarının güzergahlarının belirlenmesinde, bakımlarının yapılmasında ve buralarda orman yangınlarına karşı tedbir alınmasında meseleler var. Elektrik nakil çizgilerinin yanı sıra ormanlardan verilen yol üzere öteki izinlerdeki artışlar da orman-insan etkileşimini artırdığı için yangın sayılarını artırıyor.

“Yangın sayısı ve yanan orman alanı artışındaki artışın öbür bir nedeni yangınların ağırlaştığı Ege ve Akdeniz Bölgelerindeki tecrübeli işçinin yerine tecrübesiz işçinin görevlendirilmesi” diyen Tolunay, orman yangın personel sayısının da 2021 yılı yangınlarına kadar yetersiz olduğunu belirtiyor: “Yangınları söndürmekte kullanılan arozözlerde asgarî altı işçi olması gerekirken bu sayı ikiye kadar düşmüştü.”

Tolunay, 2021 yılı ve öncesinde ortaya çıkan tabloda kamuoyunu bilinçlendirme ve kontrol eksikliklerinin de hissesi olduğu görüşünde.

Çanakkale’de geçen yıl çıkan yangın yerleşim alanları da tehdit ettiFotoğraf: Cigdem Munibe Alyanak/AA/picture alliance

Bir başka neden ise 2019-2021 yılları ortasında yangınlara havadan müdahalede kullanılan hava araçlarının sayısının yetersiz olması.

2019 yılında havadan müdahale filosunda 30 helikopter bulunurken hiç uçak bulunmadığını hatırlatan Tolunay, bu durumun kamuoyunda eleştirilmesi üzerine 2020 yılında 3 jet motorlu uçak kiralandığını, mega yangınların yaşandığı 2021 yılında da yangın mevsimi başladığında hava filosunun 39 helikopter ve 3 uçaktan oluştuğunu söylüyor.

Hava filosu neden tek başına tahlil değil?

Türkiye’de 2021 yılı yangınlarından sonra uçak, helikopter ve yangın gözetleme için İHA sayısı artırılırken, hava araçları kiralamak yerine hava filosu oluşturmak için adımlar atılmaya başlandı.

Geçen yıldan itibaren hava filosundaki araç sayısı yüzü geçti. Bu yıl da 105 helikopter, 26 uçak ve 14 İHA kullanılacağı açıklandı.

Peki orman yangınlarıyla uğraş uçak-helikopter sayısı ve yangın söndürme imkanları üzerinden kıymetlendirilebilir mi?

Hava filosunun yangınlarla uğraşta kıymetli olsa da aktifliğinin yangının başlangıç etabıyla sonlu olduğunu tabir eden Tolunay, bu nedenle yüzden fazla hava aracının kullanıldığı 2023 yılında hem yangın sayısının hem de yanan orman alanının bir evvelki yıldan daha fazla olduğunu vurguluyor.

İklim değişikliğinin oluşturduğu sıcak ve kurak kurallara şiddetli rüzgar da eklendiğinde orman yangınlarının birkaç saat içinde kilometrelerce alana yayılabildiğini ve bu nedenle yangınları söndürmenin güçleştiğini lisana getiren Tolunay, büyümüş ve şiddeti artmış yangınlarda hava araçlarıyla atılan suyun yere düşmeden buharlaştığına işaret ediyor.

Diğer yandan birebir anda birçok yerde yangın çıkabildiğini belirten Tolunay, “Ülke genelinde yaz aylarında günde yüz kadar yangın çıkabiliyor. Bu kadar yangın, takımların bölünmesine yol açtığı için müdahalede meseleler olabiliyor” diyor.

Doğanay Tolunay bu nedenle yangın sayısının azaltılmasına dönük önleyici önlemlere odaklanılması gerektiğine dikkat çekiyor.

Türkiye, son yıllarda yangın söndürme filosunu genişlettiFotoğraf: DHA

Hangi eksiklikler var?

Orman Genel Müdürlüğü 2021 yılından sonra eksik olan yangın emekçi sayısına destek yapsa da bu sayının hala yetersiz olduğunu söz eden Tolunay, Dünya Bankasından alınan 400 milyon dolarlık krediyle 4 yıl sürecek İklime Güçlü Ormancılık Projesi’nin ise olumlu bir adım olduğuna dikkat çekiyor.

Yine farkındalık çalışmalarının arttığını lakin buna karşın eksiklikler olduğunu lisana getiren Tolunay, “Örneğin yangın mevsimi başladıktan sonra orman yangınlarının ağır olarak yaşandığı kimi orman bölge müdürlüklerinde değişimler yaşandı. Halbuki yangınlarla çabada teknik grubun çalıştığı yöreyi tanıması epeyce önemli” uyarısı yapıyor.

Sıcaklıkların artmasıyla birlikte ormanlara girişlerin yasaklanmasına ait ise Tolunay, “Ancak denetlenmeyen yasaklar, tahlil değil. Bu nedenle önümüzdeki yaz aylarında kontroller artırılmalı. Bu mevzuda OGM’nin işçi sayısı az olduğu için kolluk kuvvetlerinden de takviye alınmalı” diyor.

Vatandaşlara ne üzere vazifeler düşüyor?

Orman yangınlarının azalması vatandaşların bu bahiste bilinçlenmesinden de geçiyor.

Doğanay Tolunay, öncelikle yaz aylarında orman içinde ve yakınında orman yangınlarına yol açabilecek piknik üzere faaliyetlerden kaçınmak gerektiğini söylüyor. Başka yandan sıcak ve rüzgârlı havalarda kaynak makinesi üzere araçlarla tamirat yapılmamak, anız yakmamak, bahçe paklığı yapmamak, balya makinesi üzere tarım araç gereçlerinin bakımını yapmak üzere alınabilecek çok sayıda tedbir var.

Tolunay, yangınlara birinci müdahaleyi yani yangın anında nasıl davranılacağını öğrenmenin de hem yangın sayılarını azaltacağı hem de yangınlardan korunmayı sağlayacağı görüşünde.

“Vatandaşların yapabileceği öteki şey ise örneğin kuru otların ağır olduğu, yol kenarları üzere yanıcı unsurların olduğu yerleri belediye ve OGM ünitelerine bildirmek, altı temizlenmeyen elektrik nakil sınırları için ilgili kuruma durumu iletmek” diyen Tolunay’a nazaran yangın riski yüksek noktalar konusundaki izleme ve kamusal kontroller de yangınların azaltılmasını sağlayabilir yahut büyümesinin önüne geçebilir.

DW Türkçe’ye sansürsüz nasıl ulaşabilirim?