Türkiye’de yıllık besin enflasyonu resmi bilgilere nazaran yüzde 68’in üzerinde. Tarımdaki mevcut tablo ise besin enflasyonunun daha da yükseleceğine işaret ediyor.

Elektrik ve suya yapılan son artırımlarla birlikte ziraî maliyetler artarken, Meclis gündemine gelmesi beklenen vergi artışları da mazot, yem ve gübrede yeni artırımların habercisi.

Uzmanlara nazaran bu durum besin fiyatlarının daha da yükselmesine yol açarken, temmuz ayında enflasyon farkı artırımı alamayan minimum fiyatlı başta olmak üzere gelirinin kıymetli bir kısmını besine ayırmak zorunda kalan düşük gelir kümesine bir darbe daha vuracak.

Türkiye’de ziraî üretimin planlanması ve sürdürebilirliğine ait tartışmalar en son Ticaret Bakanı Ömer Bolat’ın “25 bin Afgan çoban gitse tarım, hayvancılık kalmaz” kelamlarıyla gündeme geldi.

Peki tarımdaki sorunlar “Afgan çobanlar” ya da ucuz emek üzerinden çözülebilir mi? Girdi maliyetlerinden tarım alanlarına çiftçi borçlarından ithalata dayalı üretime tarımda nasıl bir tablo kelam konusu?

Maliyetler nasıl arttı?

Türkiye’de mazot, gübre, ilaç, tohum, yem üzere ziraî girdilerin ithalatla sağlanması, dövizdeki artışa bağlı olarak fiyatların daima yükselmesine neden oluyor. Birebir vakitte elektrik ve sulama maliyetleri de artıyor.

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) en son açıkladığı bilgilere nazaran ziraî girdi fiyat endeksi nisanda yüzde 52,2 arttı. Güç kümesindeki artış yaklaşık yüzde 71 oldu.

Endeksin haziran ve temmuzdan itibaren daha da yükselmesi bekleniyor.

Haziranda Devlet Su İşleri Sulama Birlikleri tarafından belirlenen su bedeli, vilayetlere, bölgelere ve eserlere nazaran yüzde 60 ile yüzde 400 ortasında zamlandı.

Çiftçiler bu kararda geri adım beklerken 1 Temmuz’da sulamada kullanılan elektrik fiyatlarına yüzde 30 artırım yapıldı.

TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) Başkanı Baki Remzi SuiçmezFotoğraf: Privat

DW Türkçe’ye konuşan TMMOB Ziraat Mühendisleri Odası (ZMO) Başkanı Baki Remzi Suiçmez, yapılan artırımların tarımda suyun en çok kullanıldığı periyoda denk geldiğini belirterek bu durumun çiftçilerin yüksek maliyetler nedeniyle sulama yapamaması ya da ikinci eser ekilen yerlerde bu ekimin yapılmaması sonucunu doğuracağına işaret ediyor.

Zamların devamı da bekleniyor. Hükümetin hazırladığı yeni vergi taslağına nazaran, gübre ve yem üzere temel tarım girdilerine yüzde 10 ila yüzde 20 ortasında KDV getirilmesi planlanıyor.

Çiftçiler için mecburî bir üretim aracı olan mazottan da hem KDV hem Özel Tüketim Vergisi (ÖTV) alınıyor. Temmuz başında 1 litre mazottaki ÖTV ölçüsü 5 TL artışla 7,05 TL’ye çıkarıldı.

Mazotun geçen yıl 24 lirayken bu yıl 46 liraya çıktığına belirten Suiçmez, mazotta son ÖTV artışıyla birlikte yüzde 100’ün üzerinde bir artış olduğunu aktarıyor.

Baki Remzi Suiçmez, bunların yanı sıra dövize bağlı ziraî ilaçlar ve tohumda ithalatla birlikte artan maliyetlerin çiftçinin üretim maliyetini artırdığını söylüyor.

Çiftçi borçları ne durumda?

Tarım ve Orman Bakanlığı’nın ziraî destekleme bütçesi 2024’te yüzde 44,5 oranında artışla 91 milyar 554 milyon liraya çıkarılmıştı. Lakin bu artış oranı yüzde 70’leri bulan enflasyonun hayli gerisinde kaldı.

Öte yandan Tarım Kanunu’nun 21’inci unsuruna nazaran, ziraî takviyelerin Gayrisafi Yurtiçi Hasıla (GSYH) içindeki hissesinin en az yüzde 1 olması gerekirken verilen dayanaklar yaklaşık binde 2 civarında bulunuyor.

Destekler yetersiz kalırken çiftçi borçluluğu da artıyor. Çiftçiler hem Tarım Kredi Kooperatifi’ne hem de bankalara borçlu. Borçların büyük kısmını bankalardan alınan krediler oluşturuyor.

Bankacılık Düzenleme ve Denetleme Kurumu’nun bilgilerine nazaran tarımda kullandırılan nakdi kredilerin toplamı Mayıs 2024 prestijiyle 679 milyar lira. Bu sayının yaklaşık 239 milyar lirasını kısa vadeli krediler oluşturuyor. Çiftçilerin bankalara olan borçlarında son bir yılda yüzde 55, yaklaşık 20 yılda ise 138 kat artış var.

Baki Remzi Suiçmez bu borçlara gayri nakdi kredilerle Tarım Kredi Kooperatifi ve bayilere olan borç da eklendiğinde çiftçinin borcunun 850 milyar lirayı bulduğunu aktarıyor. Bu sayı, çiftçiye verilen takviye bütçesinin 9 katını aşıyor.

Çiftçinin üretim yapmak için borçlandığını tabir eden Suiçmez, bu borcu döndürebilmek için eserini ucuz fiyata tüccara vermek zorunda kaldığını, borcunu ödeyememesi durumunda ise ipotek karşılığı verdiği yeri, traktörü ve hayvanından olduğunu anlatıyor.

Çiftçiler üretim maliyetinin her geçen gün daha da arttığına dikkat çekiyor Fotoğraf: Mustafa Kaya/Xinhua/picture alliance

Tarım alanları daralıyor mu?

Tarımda 2024 yılı takviyelerinin şimdi açıklanmadığını lakin kemer sıkma siyasetlerinin maalesef ziraî takviyelerden de tasarruf edileceğini gösterdiğini söz eden Suiçmez, “Bunun somut uygulamasını da çay alım fiyatlarında, buğday, arpa alım fiyatlarında gördük” diyor.

Alım fiyatlarının maliyetlerin altında açıklandığını lisana getiren Suiçmez’e nazaran ilgili kurumlar piyasayı düzenleme misyonunu de yapamıyor.

Toprak Mahsulleri Ofisi (TMO), haziran ayında makarnalık buğday alım fiyatını ton başına 10 bin TL, ekmeklik buğday fiyatını 9 bin 250 TL, arpa alım fiyatını ise 7 bin 250 TL olarak duyurdu.

Suiçmez, çiftçinin bu ortamda gelecek yıl buğday, arpa takım ekmeyeceğinin belgisiz olduğu görüşünde: “Alım fiyatını enflasyonun yüksek olduğu bir ortamda yüzde 11 artırırsa çiftçi ne yapar, batar.”

Baki Remzi Suiçmez, Türkiye’nin bu yılın birinci beş ayında 5 milyon tona yakın buğday ithal ettiği bilgisini veriyor. Ekim ayından sonra buğday ithalatının tekrar özgür bırakılacağını hatırlatan Suiçmez, yüksek maliyetler, düşük alım fiyatı ve yetersiz dayanaklarla birlikte ithalatı önceleyen siyasetlerin devam ettiğine dikkat çekiyor.

Çiftçinin yükselen girdi maliyetleri nedeniyle kar edemediği için alandan çekildiğine işaret eden Suiçmez’in verdiği bilgiye nazaran, bu nedenle kaybedilen tarım alanı yaklaşık 3 buçuk milyon hektar.

Tarım alanlarının kaybedilmesinin bir nedeni de bu alanların öbür faaliyetlere açılması.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’na nazaran 1989-2018 periyodunda, toplam 2,6 milyon hektar tarım yerinin tarım dışı kullanımına müsaade verildi. 2005-2018 ortasında 722 bin, 2018’de 21 bin hektardan fazla alan için tarım dışı hedefle kullanım müsaadesi alındı.

TÜİK datalarına nazaran 2002’de çayır ve meralarla birlikte 41,2 milyon hektar olan toplam tarım alanı 2023’te 38,6 milyon hektara gerilerken tahıllar ve öbür bitkisel eserlerle zerzevat bahçelerinin alanı daraldı. Toplam tarım alanlarının 14,6 milyon hektarını çayır ve meralar oluştururken tahıl, meyve-sebze ve bitkisel eserlerin alanı 20 yılda 26,6 milyon hektardan 23,9 milyon hektara düştü.

Tarım alanları daralırken Türkiye, buğdaydan arpaya, ayçiçeğinden mercimeğe çok sayıda eserde kendi kendine yeterliliğini kaybetti. Tarım ve Orman Bakanlığı’nın bilgilerine nazaran geçen yıl yaklaşık 11,7 milyon ton buğday, 1,5 milyon ton arpa, 1,9 milyon ton dane mısır, 756 bin ton yağlık ayçiçeği, 757 bin ton pamuk, 3 milyon ton soya, 41 bin ton kuru fasulye, 77 bin ton nohut, 592 bin ton mercimek, 30 bin ton patates ithalatı yapıldı.

Sebze ve meyvede de durum değişmedi; 2002-2023 ortasında zerzevat ithalatı yüzde 1595, meyve ithalatı yüzde 152 arttı.

Baki Remzi Suiçmez, Tarım ve Orman Bakanlığı’nın üst üste iki yıl tarlasını ekmeyen çiftçinin toprağının kiralanmasına ait hazırladığı projenin de tarım topraklarının büyük şirketlere periyodunun altyapısını oluşturduğunu düşünüyor.

Suiçmez’e nazaran kıymetli olan ‘bir karış toprak ekilmedik toprak bırakmadık’ diyerek ekilmeyen yerleri çiftçinin elinden alıp diğerine kiralamak değil. Girdi maliyetlerini düşürüp, dayanakları artırıp çok yıllı yönlendirici takviyeleri evvelden açıklamak gerekiyor. Suiçmez, böylelilikle çiftçinin önünü göreceğini ve kar edebileceğini vurguluyor.

İşçi fiyatları kâfi mi?

Hem üreticinin kâr etmesi hem de tüketicinin daha sağlıklı ve ucuz besine erişimi için ziraî üretimin yine planlanması gerektiğini söyleyen Suiçmez’e nazaran, bunun esas adımlarından biri gençleri yine tarıma döndürmekten geçiyor.

Bu basamakta da demokratik güçlü kooperatifler ile aracılık zincirinin yaratılmasının değerine işaret eden Suiçmez, şirketlere ve ithalat lobilerine aracılık yapmak yerine yerli üretime dayanak vererek üretimde sürekliliği sağlayan ve nüfusu kırsalda tutacak toplumsal siyasetlere muhtaçlık olduğunu vurguluyor.

TÜİK 2023 yılında mevsimlik tarım emekçilerinin günlük fiyatlarının 512 TL, daima tarım emekçilerinin aylık fiyatlarının ise 13 bin 435 TL olduğunu açıklamıştı.

Türkiye’de hem endüstride hem tarımda kaçak kayıtdışı göçmenler yani ucuz iş gücü ile istihdamın çözülmeye çalışıldığını söyleyen Suiçmez, bir eğitim planlamasıyla tarımda emekçilerin istihdam edilebileceği bir ortamın yaratılması gerektiği görüşünde.

İstihdamı kırsalda yaşama geçirmenin Çalışma ve Sosyal Güvenlik Bakanlığı, Hazine ve Maliye Bakanlığı ve kabinenin sorunu olduğunu lisana getiren Suiçmez, toplumsal garantili çiftçi sayısının 1,2 milyonlardan 460 bine kadar düştüğü bilgisini veriyor.

Suiçmez, “Gençler; babaları, akrabaları kar etmediği için tarımdan çekilirken tarıma yine dönmüyor. Küçük üreticilerin desteklenmediği bir ortamda da şirket tarımıyla bu ülkeyi beslemek mümkün olmaz. O vakit da belirli şirketlerin denetimine geçmiş bir besin sistemi, beslenme sistemi asıl ulusal güvenlik sorunu haline gelir” diyor.

Tüketici nasıl etkilenecek?

Türkiye’de besin eserlerindeki fiyat artışları nedeniyle yaşanan geçim problemi gün geçtikçe artıyor.

Haziran ayı resmi sayılarına nazaran milyonlarca memur ve emekli altı aylık enflasyonun altında artırım aldı. Minimum fiyatlı ise enflasyon farkından hiç faydalanamadı. Fiyatlar yıl sonuna dek fiyatlar genel seviyesi karşısında gerilemeye devam edecek.

Tüketicinin alım gücünün düşük, taban fiyat ve emeklilerin durumunun ortada olduğunu vurgulayan Suiçmez, bir yandan talep daraltılırken öteki yandan üretim maliyetlerinin yükseldiğini söylüyor.

“Üretim maliyeti yükselen bir eserin rafa düşük fiyatla gitmesi mümkün değil” diyen Suiçmez’e nazaran son artırımlarla birlikte besin fiyatları artmaya devam edecek.

Maliyeti artışlarının ister istemez raflara yansıtıldığını söz eden Suiçmez, “O etapta da üretici günah keçisi ilan ediliyor. Lakin örneğin limon 100 lira deniliyor lakin üretici 1 liraya tarlada eseri satamıyor” diyor ve ekliyor: “Aslında kamunun üretim ve pazarlama, tüketim boyutlarının hepsini birden düzenleyecek, alanı tümüyle özgür piyasaya, şirketlere, tüccarlara bırakmayacak, üretici ve tüketiciyi gözetici bir siyasete gitmesi gerekli.”

DW Türkçe’ye manisiz nasıl erişebilirim?