Türkiye’de özelleştirmeler ve dışa bağımlılığın tesiriyle fiyatlar yükselirken güç yoksulluğu artıyor. Sayılar güç yoksulluğunun daha da artacağını gösteriyor.

TMMOB Makina Mühendisleri Odası’nın Türkiye’nin Güç Görünümü 2024 Raporu Türkiye’de güç yoksulluğunun vardığı boyutları ortaya koydu.

Raporun Prof. Dr Seyhan Erdoğdu imzalı “Türkiye’de Güç Yoksulluğu 2023” kısmına nazaran 2021 yılında Türkiye’de meskenini gereğince sıcak tutamayan hanelerin oranı yüzde 20,5 ile AB ortalamasının üç katına yakın.

Aynı yıl Türkiye’de güç hizmetleri fatura ödemelerinde gecikmeler yaşayan hanelerin oranı ise yüzde 24,5 ile AB ortalamasının 3,8 katını buluyor.

Göreli fakirlerin yarıya yakını (yüzde 44,5) kışın gereğince ısınmayan konutlarda yaşarken yüzde 42,8′ i de elektrik ve doğal gaz faturalarını ödemekte zorluk çekiyor. Bu oran AB ülkelerinde ortalama yüzde 16.

TÜİK bilgileri de teyit ediyor

Rapora nazaran güç yoksulluğuna ait mukayeseli bilgiler AB ülkelerine kıyasla Türkiye’deki güç yoksulluğunun ne kadar yaygın ve derin olduğunu gösteriyor.

Türkiye İstatistik Kurumu’nun (TÜİK) açıkladığı Yoksulluk ve Ömür Şartları İstatistikleri de Türkiye’deki güç yoksulluğunu teyit ediyor.

TÜİK’in kullanılabilir fert medyan gelirinin yüzde 60’ını baz alarak belirlediği yıllık 35 bin 24 liralık yoksulluk hududuna nazaran fakir sayısı evvelki yıla nazaran 188 bin artarak 18 milyon 219 bine çıkarken, bu bireylerin yüzde 42,2’si konutunun ısınma gereksinimini ekonomik olarak karşılayamıyor.

Türkiye genelinde konutunun ısınma gereksinimini karşılayamayan hanelerin oranı ise yüzde 19,5.

Öte yandan TÜİK’in fakir sayısında baz aldığı gelir seviyeleri aylık ömür maliyetlerinin epeyce altında.

Enerji yoksulluğu, sahip olunan gelir seviyesi ile güç hizmetlerinin ve eserlerinin, ısıtma, soğutma, aydınlatma, yemek pişirme, konut aletlerini ve bilgi teknolojisini kullanma üzere temel toplumsal ve maddi muhtaçlıklar için gerekli olan seviyede ve kalitede satın alınamamasını tabir ediyor.

Elektrik faturasını ödeyemeyen aboneler zorda kalıyor. Fotoğraf: Burcu Karakas/DW

Gelirler fiyat artışları karşısında eriyor

Türkiye 2021 yılını yüzde 36’lık bir yıllık enflasyonla kapatmıştı. Enflasyon artık ise bunun iki katı seviyesinde.

Enerji fiyatlarındaki yıllık artış haziran prestijiyle yüzde 30,41’e ulaşırken fiyatlardaki artış tüketici enflasyonuna (TÜFE) da yansıyor.

Haziranda yıllık TÜFE yüzde 72 civarında gerçekleşirken elektrik ve doğal gaz fiyatlarını da içeren konut kümesinde yıllık artış yüzde 94,72 oldu. Buna rağmen minimum fiyata yıl başından bu yana artırım yapılmadı. Memur ve emekliye yapılan artırım da enflasyonun altında kaldı.

Seçim bazlı toplumsal yardım politikası

Fiyat artışları karşısında gerçek gelirler erirken hükümet güç yoksulluğuna karşı tahlili ise toplumsal yardımlarda arıyor.

Makine Mühendisleri Odası’nın raporunda, Avrupa Birliği’nin oluşturduğu stratejiye değinilerek güce erişimin temel bir insan hakkı olduğunun dünyada giderek daha fazla kabul görmeye başladığına işaret ediliyor. Rapora nazaran Türkiye ise bu mevzuya stratejik bir yaklaşımdan uzak.

“Cumhurbaşkanlığı kararnameleri ya da makam onayı ile uygulamaya sokulan güç yardımları, kamuoyuna bir insan hakkı ya da toplumsal hak olarak değil Cumhurbaşkanının şahsi kararı ile verilen yardımlar üzere sunuluyor” denilen raporda güç yardımlarına ait detaylı dataların açıklanmadığına, yardımların bilhassa genel ve mahallî seçimler öncesi geniş işçi bölümlerin geçim krizine karşı artan yansılarını önlemek için gündeme alındığına işaret ediliyor.

4,3 milyon haneye elektrik yardımı

Rapora nazaran elektrik yardımı yapılan fakir hane sayısı yıldan yıla artarken bu artış seçim yılı olan 2023’te yüzde 61 ile en yüksek düzeyine çıktı. Geçen yıl yaklaşık 4 milyon 379 bin haneye elektrik yardımı yapıldı. Yardım yapılan bu hanelerde yaşayanların sayısı toplamda 13 milyon 750 bini buluyor. Bilgiler fakirlerin yüzde 75’ine elektrik yardımının ulaştığını gösteriyor.

Yoksul hanelere elektrik yardımı 31 Mart 2019 seçimlerinden çabucak evvel 29 Şubat 2019’da yayınlanan Cumhurbaşkanı kararıyla başlatıldı; 2019’da 1,3, 2020’de 1,6, 2021’de 1,8, 2022’de 2,7 milyon haneye elektrik yardımı yapıldı.

Son yıllarda hanelerin doğalgaz kullanımı yaygınlaştıkça doğalgaz yoksulluğu da yakıcı bir sorun haline gelirken 18 Ocak 2022 tarihinde Cumhurbaşkanlığı makam onayı ile fakir hanelere doğal gaz yardımı yapılması kararlaştırıldı.

2022 yılında 690 bin 30 haneye toplam 516 milyon 700 bin lira, 2023’te ise 166 bin 666 haneye toplam 117,5 milyon liralık doğal gaz yardımı yapıldı.

Türkiye’de güç yoksulluğu giderek artıyor. Fotoğraf: DHA

Ücretsiz doğal gaz desteği

Ayrıca doğalgaz ödemelerini karşılamakta zorlanan hane sayısının fakir olarak tanımlanan hanelerden çok daha fazla olması nedeniyle 14 Mayıs seçimlerinden çabucak evvel 1 Mayıs 2023 tarihinde Cumhurbaşkanlığı Kararnamesi ile 1 Mayıs 2024 tarihine kadar ayda 25 metreküp karşılığı doğalgazın tüm konutlara fiyatsız verilmesi yoluna gidildi.

Kömür yardımından yararlanan hanelerin sayısı ise 2022 yılında 2 milyonu geçerken, 2023’te yaklaşık 1 milyon 896 bin haneye bu yardımın verildiği öngörülüyor.

Kömür yardımından 3294 sayılı Toplumsal Yardımlaşma ve Dayanışmayı Teşvik Kanunu kapsamındaki toplumsal teminatı olmayan muhtaçlık sahibi haneler yahut toplumsal teminatı olan fakat hane içinde kişi başına düşen aylık geliri net taban fiyatın 1/3’ünden (2024 yılı için 5.667,37 TL) az olan haneler faydalanabiliyor.

Elektrik fiyatları nasıl arttı?

Türkiye’nin elektrik üretiminin yalnızca yüzde 14,3’ü kamunun elinde.

Makine Mühendisleri Odası’nın raporuna nazaran elektrik dağıtım özelleştirmelerinin tamamlandığı 2013 sonundan 2023 yılı sonuna kadar geçen 10 yıllık müddet içinde tek terimli tek vakitli (TTTZ) elektrik gücünün vergiler dahil faturaya yansıyan tarife fiyatları, düşük kademe mesken abonelerinde yüzde 320, yüksek kademe mesken abonelerinde yüzde 530 arttı. Artış birinci kademedeki alçak tansiyon (AG) ticarethane abonelerinde yüzde 863, yüksek kademe ticarethane (AG) abonelerinde yüzde 1184, sanayi (AG) abonelerinde yüzde 1393, ziraî sulama (AG) abonelerinde yüzde 757 oldu.

Rapora nazaran elektrik özelleştirmeleri ile sağlanan rekabet tez edildiği üzere tüketiciye yarar sağlamadı. Özelleştirmelerin akabinde fiyatlar daima yükselirken bu artışlardan etkilenen abone sayısının da artması nedeniyle güç yoksulluğu her geçen gün artıyor.

Makine Mühendisleri Odası bu nedenle toplumsal faydayı önceleyen, üretimde birincil kaynak dahil olmak üzere bütüncül ve merkezi bir kamusal planlama ve kamu hizmeti anlayışını içeren güç siyasetlerinin geciktirilmeksizin hayata geçirilmesi gerektiğini vurguluyor.

Doğal gazın yüzde 98’i ithal

Elektrik üretiminde, endüstride ve konutlarda temel bir güç kaynağı olarak kullanılan doğal gazın yüzde 98’i ise ithal ediliyor. Yüksek güç fiyatları Türk lirasının dolar karşısındaki kıymet kaybıyla birleştiğinde tahribat artıyor.

Türkiye’nin toplam güç arzında dışa bağımlılığı, 1990’da yüzde 52 iken, 2002 yılında yüzde 68, 2010’da yüzde 70 ve 2015 yılında yüzde 76’ya kadar yükseldi. Son yıllarda bilhassa güneş, rüzgar ve jeotermaldeki artış ile 2020’de yüzde 70’e, 2022’de yüzde 68’e geriledi.

Türkiye Doğal Gaz Dağıtıcıları Birliği (GAZBİR) çalışmalarına nazaran, 2024 Ocak ayı sonu prestijiyle, 20,1 milyonu konut, 0,8 milyonu hür tüketici olmak üzere 20,9 milyon doğal gaz abonesi bulunuyor.

Enerji yardımlarının seçim öncesi gündeme gelmesi tenkit konusu oluyor. Fotoğraf: OZAN KOSE/AFP/Getty Images

AKP, Mart 2019’da yapılan mahallî seçimler öncesinde konutlar ve küçük işletmeler için doğal gaz tarifesinde yüzde 10 indirim uygulamıştı.

Rapora nazaran seçimlerden sonra yapılan artırımla tarife tıpkı yıl için de yüzde 41,1 arttı, 2020’de korona tesiriyle fiyatlar tıpkı kalırken 2021’de konut aboneleri için yüzde 47,15 yükseldi. Artırım furyası, 2022 içinde de devam etti. Bu devirde doğalgaz satış fiyatları konutlar için yüzde 119,37 artırıldı.

Seçim yılı olan 2023’ün birinci dört ayında konut satış fiyatları birebir kalırken, Nisan 2023’de bütün konut tüketicilerine doğal gaz ücretsiz temin edildi, 2024 Nisan sonuna kadar konut tüketicilerinin aylık 25 metreküp gaz tüketimi faturalandırılmadı. Ocak 2019 ile Mayıs 2024 ortasındaki toplam artış ise yüzde 358 oldu. Birebir devir TÜFE artışı yüzde 450 olarak gerçekleşti.

Ücret artışlarının önü kesildi

Makine Mühendisleri Odası, “popülist” olarak nitelediği tüm konutlara ücretsiz doğal gaz siyasetiyle yoksulluk sonlarının altında hayat savaşı veren milyonlarla zenginlerin tıpkı tutulduğunu, fakir kesitler için ayrılması gereken kaynakların bu halde harcandığını savunuyor. Ayrıyeten, bu uygulama münasebet gösterilerek TÜİK’in güç fiyat artışları sıfırlandığını ve yılın birinci altı ayındaki TÜFE oranları düşük gösterilerek TÜFE endeksli fiyat artışı taleplerinin önü kesildiğini hatırlatıyor.

Raporda doğal gaz fiyatları ile yapılan toplumsal yardımları kıymetlendiren Sanayi Mühendisi Oğuz Türkyılmaz, Türkiye’de ortalama fiyat haline gelen taban fiyata yapılan hudutlu artışların yüksek fiyatlar karşısında süratle eridiğine işaret ediyor.

Doğal gazın değerli bir kısmı ithal ediliyor. Fotoğraf: picture-alliance/dpa/K. Okten

Kamusal dayanaklar yetersiz

“Art arda gelen artırımlar nedeniyle alım gücü süratle kaybolan fiyatlarla insan onuruna yaraşır bir ömür sürdürmek de imkânsız” diyen Türkyılmaz, faturasını ödeyemeği için elektriği, gazı ve suyu kesilen konut sayısının yüz binlerle tabir edildiğini, güç fakirlerine kamusal takviyelerin de yetersiz olduğunu vurguluyor.

Bir ailenin aylık minimum elektrik tüketiminin 230 kilovat saat olduğunu belirten Türkyılmaz’ın verdiği bilgiye nazaran düşük gelirli ailelere yapılan elektrik yardımının üst sonu ise 150 kilovat saatte kalıyor.

Türkyılmaz, “Bu uygulama gözden geçirilmeli, hanede yaşayan kişi sayısından bağımsız olarak, tüm fakir ailelerin aylık 240 kilovat saate kadar elektrik tüketimlerinin tamamı kamu tarafından karşılanmalı” diyor.

Bir konutun yıllık doğalgaz tüketiminin ise örneğin Ankara’da 1.164 metreküp olduğunu tabir eden Türkyılmaz, Mayıs 2024 satış fiyatı üzerinden bu tüketim için ödenecek ölçünün 8 bin 404 lira olduğunu anlatıyor.

Gaz bedelinin yarısını bile bulmuyor

Düşük gelirli ailelere yapılacağı açıklanan 1.500-3.500 TL yardımın, yıl içinde hiç yeni artırım yapılmasa bile ödenecek gaz bedelinin sırf yüzde 17,8 ila yüzde 41,6’sını karşıladığını belirten Türkyılmaz, “Bugün yardıma gereksinim duyan bir hanenin doğal gaz için ödeyeceği paranın yalnız bir kısmını karşılayan takviye düşük ve yetersiz. Takviye fiyatı, yıllık gaz muhtaçlığı olarak ödenecek gaz bedeline eşitlenmeli ve kapsamı tüm düşük gelirli aileleri kapsayacak halde genişletilmeli” sözlerini kullanıyor.

Raporda ayrıyeten güç girdileri ve eserlerindeki yüksek vergilerin düşürülmesi, elektrik faturalarına eklenen kayıp/kaçak bedeli ve dağıtım şirketlerine ek yararlar sağlayan tüm kalemlerin iptal edilmesi, konutların temel gereksinimi olan elektrik, doğal gaz, su ve bağlantının vergilerden muaf tutulması ve özelleştirme uygulamlarına son verilmesi daveti yapılıyor.

DW Türkçe’ye manisiz nasıl erişebilirim?