17 Ağustos 1999 zelzelesinin üzerinden tam 25 yıl geçti. Kocaeli’nin Gölcük ilçesi merkezli gerçekleşen ve 45 saniye süren 7,4 büyüklüğündeki zelzelede resmi sayılara nazaran 17 bin 480 kişi hayatını kaybetti, 43 bin 953 kişi yaralandı. Yaklaşık 200 bin kişinin evsiz kaldığı, 66 bin 441 konut ve 19 bin 901 iş yerinin yıkıldığı sarsıntı başta İzmit, Sakarya, İstanbul olmak üzere geniş bir bölgeyi etkiledi. Zelzelede İstanbul’da 454 kişi hayatını kaybetti, 1880 kişi yaralandı 41 bine yakın konut ve iş yerinde hasar oluştu.

Ekonomiye de darbe vurdu

Türkiye’nin en değerli sanayi merkezlerinden olan Marmara bölgesini etkileyen zelzele ülke iktisadına de darbe vurdu.

Gölcük sarsıntısının Türkiye iktisadına tesiri Türk Sanayicileri ve İş İnsanları Derneği’ne (TÜSİAD) nazaran 17 milyar dolar, Devlet Planlama Teşkilatı’na (DPT) nazaran 15-19 milyar dolar, Dünya Bankası’na nazaran ise 12-17 milyar dolar oldu. TÜSİAD’a nazaran zelzele Türkiye’nin 1999 yılı gayrisafi yurt içi hasılasının yüzde 9’unun, DPT’ye nazaran 8 ila 10’unun, Dünya Bankası’na nazaran 6.3 ila 9’unun kaybına sebep oldu.

1999 sarsıntısından bu yana onlarca bilim insanı Türkiye’nin her an gerçekleşebilecek en az 7 büyüklüğünde bir İstanbul sarsıntısına hazır olması gerektiğini söyleyerek uyarıyor.

İstanbul’da kentsel dönüşüm ne durumda?

6 Şubat 2023’te meydana gelen 50 bini aşkın kişinin hayatını kaybettiği Kahramanmaraş merkezli iki zelzele, İstanbulluların 1999’dan beri aslında gündeminde olan kaygılarını daha da artırdı.

Peki İstanbul’da durum ne? İstanbul Büyükşehir Belediyesi Sarsıntı Risk İdaresi ve Kentsel İyileştirme Dairesi Başkanı Murat Yün, DW Türkçe’ye verdiği demeçte, İstanbul Büyükşehir Belediyesi (İBB) olarak yaptıkları çalışmalarda yaklaşık 200 bin yapının mümkün bir İstanbul sarsıntısında yıkılacak ya da ağır hasar alacak nitelikte olduğunu tespit ettiklerini söylüyor. Bu yapılarda 1 milyon 200 bin ünite (hane yahut iş yeri) bulunduğunu ve yaklaşık 3 milyon nüfusun barındığını söyleyen Yün, 12 sene evvel yürürlüğe giren 6306 sayılı afet riski altındaki alanların dönüştürülmesi hakkındaki kanuna karşın Etraf, Şehircilik ve İklim Değişikliği Bakanlığı’nın riskli ilan ettiği bina sayısının sadece yüzde 10’unu dönüştürdüğünü de belirtti.

İBB Zelzele Risk İdaresi ve Kentsel İyileştirme Dairesi Başkanı Murat YünFotoğraf: privat

İBB olarak İstanbul’da zelzeleye yönelik hazırlık çalışmalarını altyapı, üstyapı, ulaşım ve lojistik, zelzele anı ve sonrası olarak dört ana başlığa ayırdıklarını söyleyen Yün, şimdiye kadar 65 projeyi tamamladıklarını 92 projenin devam ettiğini 61 projenin ise hazırlıklarının tamamlandığını ve çalışmalara başlanacağını söz ediyor.

Son beş yılda “Kentsel Dönüşüm” ve “İstanbul Yenileniyor” projeleri kapsamında 33 bin 826 ünitenin projelendiğini anlatan Yün, 6 bin 420 ünitenin inşaatının tamamlandığını, 6 bin199’unun inşaatının devam ettiğini belirtti.

Yün: Tarama yaptığımız binaların yarısı yüksek ve çok yüksek riskli

Yün, Şubat 2023 zelzeleleri sonrasında da kendilerine gelen bina inceleme taleplerinin günlük 22 bin müracaata kadar ulaştığını söylüyor. 2020 yılından bu yana var olan bu çalışma kapsamında şimdiye kadar 113 bin binayı ziyaret ettiklerini, 35 bin binada tarama yaptıklarını, binaların yarısının yüksek ve çok yüksek riskli bina olduğunu belirlediklerini söz ediyor. 78 bin binanın ise inceleme yapılmasına müsaade vermediğini de aktaran Yün, insanların evvel sarsıntı endişesiyle başvurduklarını akabinde ekonomik korkularla inceletmekten vazgeçtiklerine isaret ediyor. Güçlü ekonomik şartlar karşısında insanları kentsel dönüşüme motive etmenin sıkıntı olması nedeniyle de takviye paketleri oluşturduklarını hatırlatıyor.

Temmuz ayında İBB Meclisi tarafından onaylanan yardım paketine nazaran kentsel dönüşüme girecek binalarda ikamet eden mesken sahiplerine 18 ay boyunca 7 bin TL, emeklilere 9 bin TL, maliki olduğu binalarda ikamet etmeyen konut sahiplerine 18 ay boyunca 4 bin 500 TL, bu binalarda ikamet eden kiracılara ise 12 ay boyunca 7 bin TL, emekli ise 9 bin TL kira yardımı yapılması öngörülüyor.

Çalışmalar kâfi mi?

Jeolog ve zelzele bilimci Prof. Dr. Naci Görür’e nazaran kâfi değil. İstanbul’da her an bir zelzele olma mümkünlüğünün yüzde 47 olduğunu tabir eden Görür, 30 yıldır zelzele gerçekliğini söylemelerine karşın kâfi sayıda ve kapsamda çalışma yapılmadığı görüşünde.

Türkiye’nin yüzde 95’inin zelzele bölgesi olduğunu hatırlatan Görür, “Ben yaşanan sarsıntılardan ders alındığını sanmıyorum. Muhakkak çalışmalar yapılıyor lakin yürütülen faaliyetlerin sonucuna baktığımızda İstanbul sarsıntıya hazır bir kent olmaktan çok uzak. Valilik resmi binaları güçlendiriyor, İBB binaları yenilemek için çalışma yapıyor, lakin İstanbul’u sarsıntı dirençli bir kent yapmak büyük bir plan gerekiyor” diyor ve bunun ancak iş birliği ile mümkün olduğunu vurguluyor.

Halkın eğitilmesi, altyapının elden geçirilmesi, ekosistemi, çevreyi ve ekonomiyi dikkate alarak gerekli yatırımların yapılması ile zelzele dirençli bir kente ulaşılabileceğini kaydediyor. Görür, “Merkezi idare, mahallî idare ve halk bir ortaya gelerek birbirini destekleyerek bir yerlere varabiliriz. Hele şimdiki üzere merkezi idare ve mahallî idarenin birlik olmadığı bir atmosferde hiçbir sonuca ulaşamazsınız” diye de uyarıyor.

Prof. Dr. Şükrü ErsoyFotoğraf: Privat

Prof. Dr. Şükrü Ersoy: Zelzele eskisinden daha yıkıcı olacak

Jeolog ve sarsıntı bilimci Prof. Dr. Şükrü Ersoy da 1999 sarsıntısından bu yana geçen 25 yılda İstanbul için değerli adımlar atılmadığını ve büyük bir vakit kaybı yaşandığını vurguluyor. Kentsel dönüşümün önündeki hukukî ve finansal manilerin çok geç aşıldığını söz eden Ersoy, beklenen sarsıntının geçmiştekinden çok daha yıkıcı olmasından kaygılı.

“Biz eski zelzelelere ve onun yıkıcılığına bakıyoruz. Lakin eski vakitlerde nüfus şimdiden çok daha az. Şu anda İstanbul’da yapı stoğu çok ağır. İstanbul dünya üzerindeki değerli bir geçiş ve tedarik köprüsü. Marmara’daki sarsıntı tüm dünyayı etkileyecek stratejik bir noktada olacak. 25 yıldır sarsıntıya hazır olmamamız inanılmaz bir durum. Sarsıntı afeti Türkiye için bir ulusal güvenlik meselesidir, herkesin tahlilin modülü olması gerekiyor.”

Tüm kurumların dahil olduğu büyük planlı bir çalışma başlatılsa bile fakat 5-10 yıl içerisinde İstanbul’un sarsıntıya hazır olabileceğini söyleyen Ersoy, “Topyekûn bir seferberlik başlatılması gerekiyor. Umarım sarsıntıya bu süreçte yakalanmayız” diyor. İstanbul nüfusunun çok fazla olduğunun altını çizen Ersoy, en az 5 milyon nüfusun yanlışsız bir planlamayla Anadolu’ya kaydırılması gerektiği görüşünde.

İnşaat Mühendisleri Odası İstanbul Şube Başkanı Sinem KolguFotoğraf: privat

“Nüfus denetimsizce büyüyor”

İnşaat Mühendisleri Odası (İMO) İstanbul Şube Başkanı Sinem Kolgu, İstanbul nüfusunun denetimsiz bir biçimde büyümeye devam ettiğini söylüyor. DW Türkçe’ye konuşan Kolgu, getirilen imar aflarının sistemi daha da zayıflattığını söylüyor ve merkezi idarenin 12 yılda 800 bin konut dönüştürmüşken 5 yılda 1,5 milyon konutu dönüştürme planının gerçekçi olmadığını düşünüyor.

Yapılan çalışmaları kentsel dönüşüm olarak nitelendirmenin yanlışsız olmadığını da belirten Kolgu, “Yerinde tekil olarak bir kısım binalar yenilenmektedir. Bu halde, kentin inançlı yapı stoğuna sahip olmasını sağlamak muhtemel değildir” diye de ekliyor.

Peki tahlil ne?

Kolgu da zelzele uzmanları gibi kurumların iş birliği yaptığı ve âlâ planlanmış bir çalışmadan yana: “Ölçebildiğinizi yönetebilirsiniz. Mevcut yapı stokunun risk durumunu tespit edecek çalışmalar yapılmalıdır. Güçlendirilebilecek olan binalar mühendislik hizmeti alarak güçlendirilmeli, çok riskli olarak yıkılıp tekrar yapılmalıdır. Yapı üretim ve kontrol süreçlerinde bilinen zayıflıkları yok edecek yasal düzenlemeler hemen yapılmalı, tüm yapıların nitelikli mühendislik hizmeti alması sağlanmalıdır.”

DW Türkçe’ye manisiz nasıl ulaşabilirim?