Berlin Humboldt Üniversitesi Moleküler Parazitoloji Anabilim Kısmında çalışmalarını sürdürürken TÜBİTAK 2232-B Milletlerarası Genç Araştırmacılar Programı kapsamında Türkiye’ye dönen ve Ege Üniversitesi Aşı Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezinde bilimsel çalışmalarını başlatan Dr. Özlem Günay Eşiyok, “Yenilikçi Optogenetik Teknoloji Kullanımı ile Siklik AMP Sinyal Yolağının Aktive Edilerek Toxoplasma gondii Parazitinin Virülansından Sorumlu Yeni Proteinlerin Keşfedilmesi” başlıklı projesi ile ARDEB “1001-Bilimsel ve Teknolojik Araştırma Projelerini Destekleme Programı” kapsamında dayanak almaya hak kazandı. Proje ile kedi dışkısından bulaşıp, beşerler dahil sıcakkanlı hayvanları enfekte ederek yayılım gösteren “Toxoplasma gondii” parazitine karşı ileri bir genom düzenleme metodu olan “CRISPR-Cas9” teknolojisi kullanılarak canlı-atenüe bir aşı geliştirilmesi hedefleniyor.

Proje takımını tebrik eden Ege Üniversitesi Rektörü Prof. Dr. Necdet Budak, “Üniversitemiz, sıhhat alanındaki yetkinliğini hem tedavi hem teşhis hem de korunma alanlarında gerçekleştirdiği projelerle pekiştirmeye devam ediyor. Üniversitemize Berlin Humboldt Üniversitesinden gelerek araştırmalar yapan Dr. Özlem Günay Eşiyok hocamız, hem insanların hem de hayvanların ömrünü tehdit eden, besi hayvanlarında ekonomik kayba sebep olan Toxoplasma gondii parazitine karşı aşı geliştirme çalışmalarına başladı. TÜBİTAK tarafından da desteklenen projeyi gerçekleştiren takımı tebrik ediyor, muvaffakiyetlerinin devamını diliyorum” diye konuştu.

“Bağışıklığı düşük bireyleri daha fazla etkiliyor”

“Toxoplasma gondii” parazitinin bilhassa düşük bağışıklığa sahip bireylerde tehlikeli olduğunu söz eden  Dr. Günay Eşiyok, “Dünya popülasyonunun yüzde 30’unun seropozitivite gösterdiği Toxoplasma gondii parazitinin enfeksiyonu, bağışıklık sistemi güçlü olan insanlarda semptomsuz seyrederken bağışıklık sistemi zayıf olan (örn. kronik rahatsızlığı olan, organ nakli yapılmış, kanser tedavisi gören, HIV-pozitif ya da bağışıklık baskılayıcı ilaç tedavisi alan) bireylerde önemli komplikasyonlara yol açabilir; hatta vefata kadar götüren önemli sonuçlar doğurabilmektedir. Ayrıyeten, hamilelik devrinde parazit ile karşılaşılması durumunda parazitin fetüse aktarılması ile düşüklere, meyyit doğumlara ve merkezi hudut sisteminde görülebilecek doğumsal anomalilere neden olabilmektedir” dedi.

“Enfekte hayvanlarının etinin tüketilmesi halk sıhhatini tehdit ediyor”

Parazitin bulaşma yollarını anlatan Dr. Özlem Günay Eşiyok, “Sağlıklı bireylerin ve besi hayvanlarının beyin, göz üzere merkezi hudut sistemi organlarına ya da kas hücrelerine yerleşerek doku kisti formunda fırsatçı halde bekleyen parazit, akut forma dönüşüp doku nekrozlarına sebep olabilir. Doku kisti taşıyan besi hayvanların etlerinin uygun pişmeden tüketilmesi, parazit ile bulaşı olan su ve besinlerin tüketilmesi ya da kedi fekal atıkları ile birebir kontaminasyon, insan enfeksiyolarının esas sebepleri ortasında yer almaktadır. Koyun, keçi, sığır üzere çiftlik hayvanlarında parazitin doku kisti oluşturan formunun varlığı hayvanların telef olmasına sebep olmakta ve önemli ekonomik kayıpları beraberinde getirmektedir. Doku kisti ile enfekte bu hayvanların etlerinin tüketilmesi ise halk sıhhatini önemli ölçüde tehdit etmektedir. Kompleks ömür döngüsünden kaynaklı, parazite karşı gayrette yüksek tesire sahip ve insanlara uygulanabilen tedbir hedefli kullanılabilecek rastgele bir aşı bulunmamakla birlikte, enfeksiyonu tedaviye yüzde 100 cevap veren bir ilaç da mevcut değildir. Günümüzde yalnızca koyunlarda kullanımı ruhsatlandırılmış olan ve sadece birkaç ülkede satışı gerçekleşen ‘ToxoVax’ ismi verilen tek bir aşı mevcuttur. Bu nedenle hem besi hayvanları hem de beşerler üzerinde uygulanabilecek ve müdafaa emelli kullanılabilecek yerli ve aktif bir aşının geliştirilmesi ülkemizde hala büyük bir gereksinimdir. Parazite karşı faal bir gayret stratejisinin geliştirilebilmesi için organizmanın biyolojisi ile ilgili ayrıntılı bilgiye sahip olmak şarttır” diye konuştu.

“Parazitin genetiğinin belirlenmesi çabayı kolaylaştıracak”

Dr. Günay Eşiyok,  “Projemizde; T. gondii parazitinin virulansından yani konağını enfekte etme ve hastalık yapma yeteneğinden sorumlu olan proteinlerin keşfedilebilmesi için yeni kuşak bir teknoloji olan ‘Optogenetik’ yaklaşımıyla ışık ile aktive edilebilen bir proteini kodlayan gen diziliminin parazit genomuna entegrasyonunu ve mavi ışık altında sinyal yolağını aktive ederek patojenitesini düzenleyen proteinlerin saptanmasını amaçlıyoruz. T. gondii’nin konağını istilası sırasında misyon alan casusların keşfi sayesinde parazit ile gayrette daha somut adımlar atılabilecek. Gelecekte, parazitin virulansından sorumlu olduğu belirlenen proteinleri kodlayan genlerin hedeflenmesi ve moleküler sistemlerle silinmesi ile mutant parazit suşları oluşturup, mutantların canlı lakin zayıflatılmış yani attenüe parazit aşıları olarak test edilebilecek. Gelişen teknolojiler ve genom düzenleme formüllerinin yaygın formda kullanılmaya başlanması, parazitin isteğe bağlı formda virulansının azaltılmasına müsaade verecek ve umut ediyoruz ki yakın gelecekte T. gondii enfeksiyonuna karşı tesirli, veteriner maksatla kullanılabilecek, canlı-atenüe bir aşı geliştirmesine imkan sağlanacak” dedi.

Yürütücülüğünü Dr. Özlem Günay Eşiyok’un yaptığı proje grubunda; Ege Üniversitesi Aşı Geliştirme Uygulama ve Araştırma Merkezi Öğretim Üyeleri Prof. Dr. Mert Döşkaya, Doç. Dr. Aysu Değirmenci Döşkaya ve Doç. Dr. Muhammet Karakavuk ile Ege Üniversitesi Fen Fakültesi Moleküler Biyoloji Anabilim Kolu Öğretim Üyesi Doç. Dr. Hüseyin Can yer alıyor. 

Kaynak: (BYZHA) Beyaz Haber Ajansı